حسن خیری و همزیستی مسالمت آمیز

حسن خیری عضو پارلمان دولت ترکیه از شهر درسیم کوردستان ترکیه بود. در زمان اجرای کنگره‌ی لوزان سوئیس، ژنرال شریف پاشا خندان که نماینده ملت کورد بود، به استناد مواد قانونی ٦٢ و ٦٣ خواستار استقلال کوردستان شده بود. وضعیت ترکها در مذاکرات به مخاطره جدی می‌افتد. نمایندگان ترک مجلس نامه‌ای برای آتا تورک مینویسند و اظهار می‌دارند:” اگر زودتر اقدامی نکنیم شریف پاشا موجبات استقلال کوردستان را فراهم می‌آورد.”
آتاترک نیز ترفندی می‌اندیشد و به حسن خیری فرمان می‌دهد :” با لباس کامل کوردی به پارلمان برو و به نمایندگان مذاکره کننده و سازمان‌های بین‌المللی بگو ما ملت کورد خواهان استقلال نیستیم و مایلیم همچون برادر در چهارچوب دولت ترکیه با برادران ترک همزیستی مسالمت آمیزی داشته باشیم و با آنها بمانیم.”
همسر حسن خیری بسیار به او اصرار می‌کند که او را از این کار منصرف کند اما علی رغم این، حسن خیری با لباس کوردی به پارلمان رفته و جاهلانه امر آتاترک را انجام داده و تمام تلاشها و زحمات شریف پاشا را به باد می‌دهد.
پس از ختم کنگره لوزان و تثبیت حکومت ترک‌ بر کوردستان، دولت ترک، حسن خیری را به دادگاه ترکیه احضار و به جرم پوشیدن لباس کوردی در مجلس، به اعدام محکوم می‌کند و هرچه حسن خیری آه و فغان سر می‌دهد که ما برادر هستیم فایده‌ای ندارد و سرانجام به اعدام محکوم می‌شود.
پیش از اعدام از او سوال می‌کنند که آخرین خواسته تو پیش از مرگ چیست؟

حسن خیری اعتراف می‌کند که:” محل دفنم را در سر راه کوردها قرار دهید تا هرکس از آنجا عبور کند تُف بر مزارم بیندازد.” آن زمان که طناب دار بر گردنش می‌اندازند، او فریاد می‌زند:” ای شیخ سعید، خرحسن (کەر حەسەن) هم شهید (راه کوردستان) شد !”

طبق وصیت حسن خیری، قبر او را در سر راه مردم قرار می‌دهند.

شخصی از کوردهای شمال کوردستان نقل می‌کند:” از بس کوردها از کارش متنفر بودند، تا مدتها مزارش از تُف و آب دهان کوردها خشک نمی‌شد.”
پس از آن دولت ترکیه محل دفن او را جابجا می‌کند تا نماد تنفر ملت کورد از دولت ترکیه در معرض دید عموم نباشد.