گرفتەكانی بەرهەمهێنان و بە بازاڕخستنی بەرو بوومە کشتوکاڵییەکان لە كوردستان

د.محەمەد گەناویی

بەرهەم هێنان
ئەو گرفتانەی كە پەیوەندییان بە بەرهەمهێنان و بە بازاڕخستنی بەروبومە کشتوکاڵییەکانەوە هەیە، كە تا ئیستا لە کوردستان بوونیان هەیە، پێویستی بە گەلێك شیكار و لێکۆڵینەوەی هەمەرەهەند هەیە، كە لەچوار چێوەی ووتاریكی ئاسایی، یان تەنها لە توێژینەوەیەكدا جێگەی نابێتەوە، بەڵام بەدلنیایی لێرەدا ئەتوانین هۆكار و خاڵە گرنگەكانی گرفتی بەرهەمهێنان و بەبازاڕ خستنی بەروبوومە کشتوکاڵییەکان لە کوردستان دیاری بكەین، تا ببێتە سەرەتایەك بۆ شیكار و لێکۆڵینەوەی زیاتر بۆ داهاتوو، هەروەها ببێتە هاندانێک بۆ ئەوەی كەسانی تریش لەم بوارەدا گرنگی بەم بابەتە بدەن و لەسەر ئاستە ئەكادیمی و پیشەیی و لایەنە جێبەجێ كارەكانەوە زیاتر توێژینەوەی لەسەر بكەن.
هۆكارە هەرە سەرەكیەكانی كەمی، یان هەتا نەبوونی بەرهەمی بەروبوومی کشتوکاڵیی و خۆراك لە عێراق، بەتایبەت لە کوردستان لەكاتی ئیستادا ئەم خاڵانەی خوارەوەیە، كە هەریەكێک لەم خاڵانە بۆخۆیان بابەتی سەربەخۆ و گرنگن، دەكرێ چەندەها توێژینەوەیان لەسەربكرێ.
١ – بوونی سامانی نەوت و گاز و دەستكەوتی دراوی نەختینە وای كردوە، كە دەسەڵاتداران بۆ بەدەستهێنانی نەختینەی خیرا بۆ خۆیان و جێ بەجێكردنی هەندێ ئەركی سەقەتی دەسەڵاتداریی بەرامبەر وڵات، تا تەمەنی دەسەڵاتیان دریژە پێبدەن هەموو گرنگییەكیان لە بواری ئابووریی داوە بەنەوت و كەرتەكانی تری بەرهەمهێنان لەوانە بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی بەتەواویی پشت گوێ خراوە.
٢ – نەبوونی سیاسەتی ئابووریی لەسەر ئاستی نیشتیمانیی و لەسەر بنەمای بەرﮊەوەندی نیشتیمانی، كە هەم بۆ ئیستا و هەم بۆ داهاتووییەكی درێژخایەن، بەرنامە بۆ كەرتەكانی ئابووری دابنرێ و كاری لەسەربكرێ، لە سەروو هەموویانەوە كەرتی کشتوکاڵ، چونکە سەرچاوەی ئاسایشی خۆراك و ئەمجار ئاسایشی نەتەوەییە.
٣ – نەبوونی سستەمی ریكخستن و بەرهەم هێنانانی هاوچەرخی كارا لە سەربنەمای زانستی وشیاوی ئابووری (economic feasibility) / الجدوی الاقتصادیة.
٤ – نەبوونی رینمایی ورد و كارا لە سەرهەرخاكێک، كە بە كاردێ بۆ بەرهەمهێنان و هەروها لە سەر تۆ و جۆری ئەم بەروبوومانە كە كەم تا زۆر بەكاردەهێنرین بۆ ئەوەی خاكی گونجاو بۆ بەروبومی/ محاصل /crop ی گوونجاو دیاری بکرێت.
٥ – نەبوونی پیشەسازی خۆراكی وای كروە، كە هەتا ئەم بەروبوومانەی بەهۆی بە پیتیی خاكی کوردستان و گونجاوی كەشوهەواكەی نەك بەهۆی سیاسەتی نیشتیمانی بە ناو حكومەتەوە لە پێویستی بازاڕی ناوخۆ زیاتر بەرهەم دێن، وەك گەنم و تەماتە، کە تا ئیستا نەتوانراوە بكرێنە سەرچاوەی ئابووری بۆ بەرهەمهێنەرانی ووڵات.
بۆ نمونە، ساڵانە بڕێكی زۆر گەنم بەرهەم دەهێنرێت بەڵام وەك هەموومان دەزانین بە ئاسانی نافرۆشرێ لەهەمان كاتدا ئەبینین زۆربەی هەرە زۆری بەرهەمە پیشەسازییە گەنمیەكان لەبازاڕەكانی کوردستان لە دەرەوە هاوردە كراون و ئەكڕێن، لێرەدا ساوەر وەكو نموونە، هەروەها ساڵانە هەزاران تەن تەماتە فرێ ئەدرێ، بەڵام خەڵک لە بازاڕەكاندا دۆشاوی تەماتەی هاوردە ئەكرێ و رۆژانە بەكاری دێنێ، بەهەمان جۆر بەروبوومە ئاژەڵییەكانیش وەك شیر و ماست و دۆ و پەنیر، ئەمەی لە بازاڕەكاندایە لە 95% زیاتری هاوردەیە، هەڵبەت بەروبومە باخی و بیستانیەكانیش، كە زیانر میوەكان لە خۆئەگرێ بەهەمان جۆربەرهەمی هاوردەن.
گەلێ هۆكاری تریش، كە پەیوەندییان هەیە بە كەش وهەوا، بواری سیاسی ناوخۆ و هەتا ناوچەیی وجیهانی لەگەڵ هەلومەرجی كۆمەڵایەتی، فەرهەنگی كە وەك لەسەرەتاوە باسمان كرد لە وتارێكدا بوار نییە باس و شیكاری هەموو رەهەندەكانی لەسەر بكرێ.
٦ – نەبوونی دەزگای كارا و رێكخراوی بەتوانا و فراوانی بەڕێوەبەرایەتی رووەك بۆ پشكنین و مۆڵەتی رێگا پێدانی Authorization تۆی گونجاو لەسەرئاستی نیشتیمانیی.
٧ – ناجێگیری سیاسی، ئەنجامی ئەم ناجێگیرییە سیاسییەش واتە نەبوونی دامەزراوەی دەوڵەتی كارا و جێگیری، هەروەها نەبوونی حكومەت و حكومەتداری بەرپرس، نیشتیمانی و سەربەخۆ، ئەم حاڵەش واتە نەبوونی بەرنامەی ستراتیجی بۆ هیچ كایەیەكی ژیان و ئابووریی لەوانە كەرتی کشتوکاڵ.
ئەگەرئەم خاڵانەی سەرەوە بۆ تا ئیستا لە کوردستان و عێراق، وەك هۆكاری سەرەكی دابنرێن ئەوا بۆ داهاتووی نزیك و دووریش هۆكارەكان هەم زیاتر، هەم دژوارتر دەبن لە بەردەم بەرهەمهێنان و بە بازاڕخستنی بەروبومە کشتوکاڵییەکان.
كەم بوونەوەی ئاوی دیجلە و فورات لەلایەن توركیاوە، هەروەها كەمكردنەوەی ئاوی رووبارەكانی كارون و ئەلوەند و سیروان و زێی بچوك بۆ نزمترین ئاست لەلایەن ئێرانەوە هەڕەشەیەكی جددی ترسناكە لەسەر ﮊیانی رووەك، ئاﮊەل و مرۆڤ.
هەرلە ئیستاوه، بەهۆی كەم بوونەوەی ئاو دەسەڵاتدارانی عێراقی چاندنی هەشت جۆربەروبوومیان لەعێراق قەدەغە كردوە، وەكولەم لینكەدا باس دەكرێ. https://bit.ly/2ymhHnO

ئەمە راستەوخۆ كاریگەریت ئەرینێی لە سەر ئاسایشی خۆراك، فەرهەنگی خۆراك و ﮊینگە هەیە. لە رووی ئابورییەوه، کوردستان وعێراق زیاتر و زیاتر تووشی زیان ئەبن بەوەی كە ئەبی داهاتی زیاتر تەرخان بكەن بۆ هاوردەكردنی خۆراك لە دەرەوە كە مەرجی تەندروستی تێدا زۆرنزمە، و زۆر جاران خۆراكی هاوردە كراو لە وڵاتانێک كە سستەمی سیاسی و ئابووریان لەسەر بنەمای روونی و دیموكراتی نەبێ، و وەڵاتانی ستەم وگەندەڵی بن، ناتوانرێ دڵنیایی بدرێ كە بە كاربەران تووشی چەندەها نەخۆشی ترسناك نابن، بێگومان ئەمەش دووبارە ویران كردنی ئابووری تاك و خیزان و كۆمەڵە، بەتایبەت لەم حاڵەی ئیستای کوردستان و عێراقدا، كە كۆنترۆڵی جۆریی هەر بەناو هەیە.
دەسەڵاتدارانی دیكتاتوری و ناسیونالیستیی بەعس بەئامانجی سەرداری نەتەوەیی و نیشتیمانی لە رووانگەی ناسینالیزمی عەرەبیەوە لەپال خۆماڵكردنی نەوت كە بەئالتونی رەش ناسراوە لە حەفتاكانی سەددەی رابردوو گرنگییەكی زۆریان بە كەرتی کشتوکاڵ دەدا و ناوی ئاڵتونی سەوز بوو بە دەربڕین بۆ گرنگی کشتوکاڵ هەر بۆیە لە حەفتاکاندا لەعێراقدا بۆ کشتوکاڵ بەسەردەمی زێڕین دادەنرێ كە ئەتوانرا زیاتر له70 % بەروبوومە کشتوکاڵی و خۆراكییەكان لە ناوخۆ بەرهەم دەهاتن و هەتا هەندێ بەروبووم لەوانە خورما بۆ دەرەوە هەناردە بكرێ بە پێچەوانەی ئیستا كە نەك هەرخورما لە دەرەوە هاوردە ئەكرێ، بەڵكو زیاتر لە 95% كەرەسە خۆراكییەكانی تریش لە دەرەوە هاوردە ئەكرێن.
شەڕی ئێران- عێراق لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو ئەمجار شەڕی كویت و گەمارۆی جیهانی لە سەرعێراق بۆ ماوەی13 ساڵ و شەڕی رووخانی بەعس كەرتەكانی ئابووری داڕماند، بەڵام گەماری ئابووری جیهانی بۆ ماوەی 13 ساڵ لە سەرعێراق پاڵێكی گەورە بوو بۆ گەشەی كەرتی کشتوکاڵ، چونکە وەك تەنها سەرچاوەی بژێوی ببوە پێشەنەگ هەر بۆ خەڵكی لادێكان، بەڵكو بۆ زۆری خەڵکی شارەكانیش.
خەڵکی عێراق و کوردستان بەشێوەیەكی رێژەیی توانیان خۆیان رابهێنن لەگەڵ دﮊترین گەمارۆی جیهان و گەیشتبوونە ئاستێ كە بتوانن بێ نەوت ژیانی ئابووری خۆیان دابین بكەن و ئەگەرشەڕی2003 ی رووخانی رژێم چەند ساڵێک دواكەوتبا عێراق دەیتوانی تەواو گەمارۆكان بێكارا بكات و ببێتە مۆدێلێكی سەركەتووی ئابووری، كە لە هەناوی گەمارۆكان دروست دەبوو.
پاش رووخانی بەعس دەوڵەتێک لە عێراقدا دروست نەبوو، كە ئامانج و ناسنامەی ئابووری هەبێ، بەڵكو دەست بەسەراگرتنی دەوڵەت بوو بە ئامانج لەلایەن گرووپە میلشیاكانەوە بۆ بەرﮊەوەندی خیزانی و گرووپی میلشیایی.
ئەم گرووپە میلشیایانە یەكەم كاریان ئەمە بوو، كە هەموو شتێكی ماڵی گشتیی تاڵان بكەن و خاوەنداریەتی هەموو ئەم كەرتە ئابووریانە بكەن، كە لە زووترین كاتدا زۆرترین قازانج و داهاتی هەبێ وەك دەست بەسەراگرتنی كەرتی وزە، پەیوەندی وەك موبایل و تەلفون و ئینتەرنێت و هەروەها كەرتی نیشتەجێبوون.
كەرتی نیشتەجێ بوون لەسەرحسابی بە پیتترین زەوی کشتوکاڵی لەلایەن میلشیاكانەوە بەكارهات، هەم بۆ دەستكەوتی خێرا لەسەر گیرفانی خەڵکی، هەم بۆ پەیداكرنی لایەنگر و تفەنگچی بۆ میلشیا.
بابەتی ئەم لینكەی خوارەوە بەرێكەوت لە كاتی نووسینی بابەتدا بەرچاوم كەوت و خوێندمەوە، بەڵگەی ئەم راستییەی سەرەوەیە.هەڵبەت ئەمە تایبەت نییە، تەنها بە كەسێكی دیاریكراو، یان گرووپێكی دیاریكراو بەڵكوو بە هەموو ئەم گرووپانەی كە لەفۆرمی میلشیا بوونیان هەیە. http://agapress.net/site/babat/15821

هەركەسێكی میلشیا بە مەزاجی خۆی لە زاخۆە، تا فاو بێ لێپرسینەوە، تەنها بە مەزاح ئەتوانێت تەخشان و پەخشان بە زەوی کشتوکاڵی و زەویی گشتییەوە بكات، ئەگەر ئەم رەوشانەی سەرەوە تا چەند ساڵی تر بەردەوام بێت، رێژەی زەوی کشتوکاڵی تا ئاستێكی زۆر نزم كەم دەبیتەوە. بەمەش هەم بەرهەمی کشتوکاڵی زیاتر كەم دەبیتەوە، هەم ژینگەی گشتیی زیاتر تووشی داڕمان دەبیت لە سەر ئەژماری/ حسابی داهاتووی تەندروستی و ﮊیانی خەڵک بەهەموو رەهەندە مرۆیی و فەرهەنگیەكانەوه.

بە بازاڕخستن Marketing
/تێگەیشتن/ concept ی بە بازاڕخستن بریتیە لە فەلسەفەی ئیداری / كارگێڕی management ی دەزگایەكی بەرهەمهێنان لەگەڵ هونەریی ئامادەكردنی بەرهەمێك تا بە باشترین شیوە وەڵامی ئارەزووی بە كاربەران بداتەوە.
بە پێوەری چوار بنەماكانی خستنە بازاڕ وەك بەرهەم، شوێن، نرخ و هاندان، هیچ كام لە بەروبوومە کشتوکاڵیی و باخداری و بیستانییەكان مەرجی تەواوی خستنە بازاڕیان نییە، كە بەشێوەیەكی گشتی زۆری پەیوەندی بە هۆكارەكانی كەمی بەروبوومەوە هەیە، كە لە سەرەوە باسمان كرد، لەگەڵ ئەم هۆكارانه:
١ – نەبوونی ﮊیرخانی ئابووریی كارا و تەواو، وەك ووزە/ كارەبا، رێگاوبان و گواستنەوە، دامەزراوەی دارایی و هەروەها نەبوونی كەناڵەكانی دابەشكردن بە شێوەیەكی رێكخراو.
٢ – نەشارەزایی لە سەر ئامادەكردنی بەرهەمەكان بۆ بازاڕ وەك هەڵگرتن، پاراستن و كاتی ئامادەكردن، بۆ نمونە هەندێ بەروبووم تا تەواو پێنەگات لێناكریتەوە وەك تەماتە و تا دەگاتە دەستی بە كاربەر وا ئەپلیشێ. كە ئیتر بە كەڵکی خواردن نایەت. ئەگەر نمونەیەكی سادە وەربگرین لە سەر ئەم كەرەسە خۆراكیانەی رۆﮊانە ئەیان كڕین ئەگەر لە ناچاری نەبێ زۆربەیان بەهای ئەوەیان نییە، كە بكڕدرێن/ پارەیان پێ بدرێت.
لە ﮊێر رۆشنایی ئەم روونكردنەوەی سەرەوه، ئەتوانرێ پێشبینی بكرێ، ئەگەر گۆڕانكاری ریشەیی لە سستەمی سیاسی، ئابووری و رێكخستن و كارگێڕی لە دامەزراوەكاندا نەكرێ، کوردستان و عێراق رووبەڕووی قەیرانی ئاسایشی خۆراك، سیاسی، ئابووری و كۆمەلایەتی دەبیتەوە.