قاتی و قڕیی نیوێک لە دانیشتوانی ئێران – ئیستیعماری پووڵی، بەشی دووهەم

قاتی و قڕیی نیوێک لە دانیشتوانی ئێران – ئیستیعماری پووڵی و ڕیشەی ئابووری کۆڵهەڵگری ،بەشی دووهەم

 

نووسەر: دوکتور پژواک کەوکەبییان

وەڕگێڕ: کاک حامید مائیلی

کورتە

لەو وتارەدا ،ئاماژە بە نەخشی کۆنتڕۆڵ لەلایەن دەوڵەتی ناوەندی ئێران لەپەرەپێدان بە هەژاری و دابەشی ناعادڵانەی ئیعتیبار و پووڵ لە ئێرانی ناوەندی و دەرەوەیی دەکرێ ،ئەگەری ڕوودانی قاتی وقڕی ،برسێتی و ئاکام و ئاسەواری ئەوئیستیعمارە پووڵییە شرۆڤە دەکرێ .

وردە مێژووی پووڵ و ئەسکیناس

سەدان هەزار ساڵ لەمەوبەر ،مرۆڤ بەر لەوەیکە دەست بکا بە بەرهەمهێنان ،گۆڕێنەوەی کاڵای دەست پێکردبوو.بە وەدیهاتنی بنەماڵە و عەشیرە لە نێوان مرۆڤەکاندا گۆڕینەوەی کالا بە کالا باو کرا،ئەو گۆڕێنەوانە هەڵگری هێندێك گرفت بوون ،یەک لەوان ئەوە بوو،کە تاکێک کالایەکی بوو وپێویستی بە کالایەکی تر بوو ،دەبوا کەسێك بدۆزێتەوە کە دەقیقەن ئەوکالایەی هەبێ کە ئەوپێویستێتی وتازە ئەگەر لایەنی بەردەنگی کالاکەی ئەوی بوێ و دەگەڵی بگۆڕێتەوە.

مرۆڤ بەوە گەییشت کە هێندێك کالا بە هۆی کەمبوونییان و فەوتانی کەمتریان ،داواکاریی زیاتریان هەیە .خوێ ،سەدەف ،کەڵەشاخ  وجگەرە لەو کالایانە بوون .مرۆڤ زانیان باشترە بۆ ڕۆژی تەنگانە شتێک پاشەکەوتە بکا و زانیان بۆ نموونە پاشەکەوتە کردنی خوێ  مشتری زیاتری دەبێ و بە بوونی ئەوەوە زۆر شتی تر کە پێویست بێ دەتوانری بکردرێ.

بۆ نەهێشتنی گرفتی ئەو گۆڕینەوانە، مرۆڤ لە فلەز بۆ گۆڕینەوە کەلکیان وەرگرت ومرۆڤەکان ڕوویان لە فلزگەلی سووک و گرانی وەک زێڕ و زێو و مس کرد.هەزاران ساڵی خایاندن تا مرۆڤەکان لێیانحاڵی بوو کە زێڕ لە هەموو شتێک کەمتر دەست دەکەوێ وناسوێتەوەش و هەمیشە مشتریشی هەیە ،مرۆڤ بەو ئاکامە گەییشت کە لەت وکوتی زێڕ لەهەموو پووڵێكی تر باشترە و هەڵبەت کاری قەڵب وچەواشەکاریشی تێدا دەکرێ ،هەر وەک کە هەمیشە لە مەڕ هەموو کالایەکی تردا دەکرێ .

پووڵ لە وشەی یونانی OBOLOSوەرگیراوە وبە مانای وردە فلەزە .پێداویستی ئاڵوگۆڕ لە سیستیمی داشبەداش “گۆڕینەوەی کالا بە کالا” ەوە بۆ ئابووری پووڵی، ئاکامی بەڵگەمەندی بەهێز و وشیارانەی مرۆڤایەتییە،وپووڵ خۆی دۆزراوەیەکی ئەو خەڵکانەیە کە تێکەڵاوی توجاڕەتن، نەک خولقێنەری دەوڵەت.لە ڕاستیدا ئەوپرسە کە،گۆیا ئەوە دەوڵەتان بوون کە پوو\لیان ئیختیڕاع کردووە ،قسەیەکی بێ واتایە،هێندێکی تر لەسەر ئەو باوەڕەن کە بنەمای وەدیهاتنی پووڵ دانەوەی قەرز و ئەمانەتی خەڵک بووە، نەک ئاسانکاری گۆڕینەوەی داشبەداش ،دەقەکانی زانستی و ئاکادێمیک زۆر لەسەر ئەو بابەتە دواون کەلەو وتارە دا دەرفەتی باس کردنیان نییە.

لەبواری مێژووییەوە ،خەڵکەکان بۆ ئاسانکاری ژیان وتوجاڕەت، پووڵیان هەڵبژارد و سازیان کردن وجۆری پووڵەکانیش هەر خەڵک دیاریان کردووە وبە درێژایی زەمان بەوئاکامە گەییشتوون کە پووڵی باو دەبێ هەڵگری ناسیاویگەلێکی تایبەت بێ .

پووڵ دەبێ ١- بۆ دابەشی ببێ ٢- بۆ مانەوە ببێ “خەراپ نەبێ” ٣- هەلبگیرێ ٤- وێکچووبێ “هەموو جۆرەکانی یەک شکڵ بن” ٥- هەموو خەلك قەبووڵیان بێ .

بۆیە بەدرێژایی زەمان زیڕ و زێو و فلەزەکان بوونە پووڵی باو.دواتر کاتێك دەوڵەتان لە توانایی کڕین وتوانایی دەستەبەرکردنی دەستەلاتی پووڵ ئاگادار بوونەوە،هەمیشە حەولیان لە پاوانکردنی چاپی پووڵ لە دەستی خۆیان دا بە مەبەستی دابین کردنی چەڵپ وڕێژی پادشاکان ودەوڵەتان و دابینکردنی مخاریجی شەڕی پادشاکان و سیاسەتوانانی خۆویست و دەستەڵاتپەرەست داوە.

وەشانی پووڵ کاتێک کە لە زێر و زێو ویان ماددەیەک کە پاوانی ئەو، لەلایەن دەوڵەت و دەستەلاتی سەقامگیر نەلواو بێ ،مەترسییەکی ئەوتۆی نییە ،بەو دەلیلەیە کە تا کاتیک کە ستانداردی زێڕ حاکم بووە،دەستەڵاتی سەرەرۆیی دەوڵەتان بەرتەسک کراونەوە و لەژێر چاوەدێڕی دا بوون.

بەڵام لە سێ سەدەی پێشوودا ،بۆ داگیرکاری وڵاتانی خەڵكی تر و جیهانگری و دابینی مخاریجی قشوون کێشی ،حکوومەتەکان پێداگریان کردووە کە تەنیا ئەو پووڵە دەبێ لە کۆمەلگادا لەگەردابێ ،کە مۆرکی ئەوانی لێدرابێ و پاوانی سکە لێدان “ئەو سەردەم کە پووڵ فلەز بووە” لەدەست حاکمییەتی ئەواندا بێ .چونکوو دارۆغە و ئەرتەش لەدەست ئەودا بووە” وایدادەنێین کە کۆمەڵگا چەکدار نییە” چارەیەک جگە لە قەبووڵکردنی نەبووە.حکوومەت دەستی بە سەر پووڵ داگرتووە وهێناوێتە ژێر پاوانی خۆی کە ئەوە سەرەتای باج وەرگرییەکانی مێژوویە . ئێستا حکوومەت دەیتوانی و دەتوانێ کە دەست لە عەیاری فەلەزەکانیش وەربدا  وبۆ نموونە ٩٠٪ عەیاری زێو لە پووڵی سکە تەنیا نیوەی ئەو عەیارە تەرخان بکا بۆ زێو و باقیش لە فلزی تری بێ بایخ تێکەڵ بکا.چونکوو کەسێکی تر ئیزنی لێدانی سکەی بە عەیاری زیاتر نەبووە ،خەلك مەجبوور بوون کە سکەی ٥٠٪ بە نێو سکەی ٩٠٪ لە گۆڕینەوەکانی کالاکان و سەروەتی خۆیاندا قەبووڵ بکەن .مێژوو شاهیدە کە یەکێک لە هۆیەکانی ڕووخانی ئیمپراتورییەکان، کەمکردنەوە و بێ بایخ کردنی واحیدی پووڵ بووە، وەک نموونە لە مێژوودا  ئاماژە بەئیمپراتوری ڕۆم و عوسمانی دەکەین.

وشەی ئەسکیناس لە زمانی ڕووسییەوە هاتووە،ئەسکیناس هەووەڵێن جار لە نیوەی سەدەی دەهوومی زایینی لە چینی باشوور بوو بە باو. جگە لەوەش لە چینی باکوور لە ماوەیەکی کورتی بەر لە سەرهەلدانی چەنگیزخانی موغول، پووڵی کاغەزی بڵاو کراوە کە حەوت ساڵی ئێعتیبار بوو وبەرابەری ئەو، فلزێکی گرانی وەک زێو بووە .هێندێك سەرچاوە،هەووەڵین سەرهەڵدانی پووڵی کاغەزی بۆ جیهانی نوێ و ئوروپا بە نێوی برایانی “پولو” لەقەڵەم دراوە .

لەئێران ئەسکیناس بۆ هەووەڵین جار لەلایەن بانکی ناوەندی پادشایی سەر بە ئینگلستان بڵاو کراوەتەوە.مافی بڵاو کردنەوەشی لەلایەن شای قاجار درابوو بە بانکی نێوبراو.ئەو بانکە دەیتوانی تا ٨٠٠ لیرەی ئینگلیسی بەرابەر بە “٨/٢ میلیۆن تمەن بە نرخی ئەو سەردەم ” لەسەر بنەمای پشتیوانی زێڕ و زێو ئەسکیناس بڵاوبکاتەوە. بەڵام بڵاوکردنەوەی زیاتر لەو بڕە گرێدراوی بە ئیزنی دەوڵەت بووە،بانکی پادشایی تا ساڵی ١٣٠٩ ،دڕێژەی بە چالاکی خۆی لەمەر چاپی ئەسکیناس داوە وهەرلەو سالەش دا مافی سەرەتی پاوانی و مافی چاپی ئەسکیناسی لەلایەن بانکی میللییەوە بە بڕی ٢٠٠ هەزار لیرە دیسان لەبریتانیان کڕیوەتەوە.لەڕاستیدا چاپی ئەسکیناس لەئێران لەلایەن ئیستیعماری بریتانیا لەژێر چاوەدێری شیرکەت و پێکهاتەی خسووسی ئینگیلیسییەوە کاری خۆی دەکرد ،بانکی میللەی تا ساڵی ١٣٣٩ کۆچی هەتاوی دەست بە وەشانی ئەسکیناس دەکرد ،وتەواوی مخاریج  و بە ناوەند کردنی دەستەڵاتی ،ئەرتەش و سەروەت لەئێران دا بە شێوەی ئیستیعماری نەرم و چاپی پووڵ لەلایەن بانکی میللی و ناوەندی بۆ حکوومەتی بەناوەند کراوی ئەو سەردەم بەرێوە دەچوو.ئەو پێکهاتانە لەڕاستیدا درێژەی ئیستیعماری ناوەندگراکان لە سەر دانیشتوانی جوغڕافیای هەنووکەیی ئێران بووە ،مافی وەشانی پووڵ وئەسکیناس ،دەستەڵاتێكی یەکجار مەترسیداری لەئیختیاری هەناردەکەرانی ئەوەوە دەنێ .بۆ بەرگری لە تاڵانی دارایی خەڵک و دابەشکردنی ناعادڵانەی سەروەت لەلایەن حاکمییەتەوە ،حەول دەدرێ ،ڕادەی وەشانی پووڵ گرێبدرێ بە پشتیوانەی فلزی گرانقیمەتەکانەوە.

پووڵ و قەیران

زۆریەک لە بیرمەندانی ئێرانی )ئابراهیمیان ،کاتوزیان…) هاوبیرن کە بە هۆی زوڵمی درێژخایەن وئیستیبدادی مێژوویی لە سەر خاک و وڵاتی ئێران ،پادشا خۆی بە خاوەن مڵک وماڵ وگیانی خەڵک دەزانن و بەداخەوە خەڵکەکانی ئێرانی ناوەکی”فارس ،تاران ،کرمان” مۆرکی گوێڕایەڵی خۆیان لەو ئیستیبدادە داوە( کورتە مێژووی سەربزێوییەکانی ئێرانی دەرەکی”خەڵکانی غەیرە فارس” نیشاندەری ئەو ڕاستییەن) ومێژووی ئەو وڵاتە میراتی دێرینی پادشاکانی ناوەندگرا و دیکتاتۆریان بەئەستۆوەیە. ئابراهیمیان ئاماژە بەوە دەکا کە لە ئێران زۆربەی گوندەکانی ئاوەدان، دوور لە ڕیگاکانی سەرەکی هەڵکەوتوون ،دەلیلی ئەوەش ئەوە بووە کە مەئموورانی باج و ماڵیاتەکان ،ئەوەندە بێ بەزە و تاڵانچی بوون کە خەلک هەمیشە خۆیانیان لێشاردوونەوە  ودوور لە چاوی ئەوان لەگوندە دوورەدەستەکاندا ماڵیان کردووە.ئەوئیستیبدادە مێژوویییە بۆتە، هۆ کە کەسایەتی هەووەلی وڵات بەرهەم و زیادە ئەرزیشی ئابووری دانیشتوان وەک نەریت و داب بە زۆر و سەرەڕۆیی حاکمی دیکتاتۆر بە مەبەستی بەهێز کردنی ئەرتەش و دیوانسالاری “حاکمییەتی ئیداری ناوەندگرا” هەمیشە بیانچەوسێنێتەوە.دەست بەسەر ماڵ وگیانی خەڵک داگرتن کردەوەیەکی ساکار و باوی ڕۆژانە بووە و هەشە.پێشووش سەروەت و سامانی ئەو خەڵکە لەلایەن دارۆغە و مەئمورانی ماڵیاتی لێیان دەستێندرا وبە تاڵان دەچوو.

لەڕێگای دەستکاری لەپووڵدا، دەکرێ دزی لە خەلك بکرێ و باجیان لێبستێندرێ ،قودرەتی کڕینی ئەوان زەوت بکرێ  وهەر ئەو بێ بایخ کردنی عەیار و قودرەتی پێکڕین بە پووڵ ،قەیرانی پێدەگوترێ . تا ئەو کاتە جنسی پووڵ فلز بووە،عەیاری ئەوناخەست و کەمتر دەکرا.کاتێک پووڵ کرا بە کاغەز ،بە چاپ کردنی بری زیاتر لەو، لە ڕاستیدا ئەژماری جێ پێویستی پووڵی کاغەزی- یان لە بڕی کالای لەگۆڕیی لە ئابووری دا، زیاتر دەبێ،بۆیە قیمەتی شتەکان هەڵدەکشان.

لەسەردەمی مۆدێڕندا ،حکوومەتان بە خەراپ کەلکوەرگرتن لە نەبوونی زانیاری خەڵک ،نکۆڵیان لەنەخشی مێژوویی پێداویستی پووڵ بە پشتیوانەش دەکرد. بۆیە بە بێ پشتیوانە پوڵیان چاپ دەکرد  وبە ئێستاشەوە.حکوومەت هەر وەک کە دەیگوت، ئەو سکانەی کەلەلایەن منەوەلێدەدرێن، پێواری کێش و دانانی ئەرزیشن بۆ سەوداکان.لەمەڕ پووڵی کاغەزی مۆرکراو بە مۆرکی حکوومەتی بوو کە تەنیا ئیزنی لەگەڕدانی وەردەگرت.بە هاسانی حکوومەت بە خولقاندنی پووڵی کاغەزی پێویست لە ئابووریدا ،قودرەتی کڕینی حیساب بانکی خەڵكی دادەبەزێنێ  وکەمتری دەکاتەوە،هەر وەک کوتە سەهۆڵێکی بەرخۆرەتاو بچووکتر و بچووکتر دەبیتەوە.

ئیستیعماری پووڵی ئینگلستان لە ئیرلەند و قاتی پەتاتە

یەکێک لە ڕووداوەکانی گرینگ و جێ داخی مێژووی پەیوەندی ئیستیعماری،ڕووداوەکانی نێوان ئینگلستان و ئیرلەندە ،دوای شکستی بزاوی شکۆمەندی ئیرلەندییەکان بە ڕیبەرایەتی (Wolfe Toneلە ساڵی ١٧٩٨،وڵاتی ئیرلەندیان بە هەنگاوێكی یەکلایەنەی پاڕڵمانی بریتانیا (فەرمانی ئیتیحاد ١٨٠٠)  وەسەر بریتانیان خست و پاڕڵمانی پادشایی ئیرلەندیان هەڵوەشاندندەوە و مەجلیسی پادشایی بریتانیایان بە سەر پادشایی ئیرلەندا داسەپاند. ئەو وەسەرخستنەوە لەلایەن ئەرتەشی سەلتەنەتی بریتانیا بە داگیرکاری وڵاتی ئیرلەند تا ئێستاش بەردەوامە (لەساڵی ١٩٢٢ بەشی باکووری ئیرلەند توانی سەربەخۆیی لە بریتانیا ڕابگەیێنێ ).

لە دوای ساڵی ١٨٠١بەولاوە،حکوومەتی ئینگلستان دەستی بە سەر زەوی و سەروەتی ئیرلەندییەکاندا داگرت و بە سەر نزوولخۆرەکان و لۆردەکان و ئەشڕافەکانی ئینگلیسی دا دابەشی کردن و خاوەندارێتی ئەو زەوییانەی پووچەڵ و بە قیمەتێکی کەم بە چینی ئەشراف و خاوەن زەوییەکانی ئینگلیسی فرۆشرانەوە.ئەو خاوەنە نوێیانە ،بە زەویدارانی نادیار”Absentee Landlords” نێویان دەرکردبوو.چونکوو تەنیا لەلایەن نوێنەرانی خۆیانەوە ئیجارەی ئەو زەوییانەیان لە ئیرلەندییەکان وەردەگرت و خۆیان قەت لە ئیرلەند نەژیاون.(لەواقیعیدا ئیرلەندییەکان لە خاکی خۆیان لە سەر زەوی خۆیان ببوونە ڕەعیەت و قەرەی بێ زەوی،ئەشرافە ئینگلیسییەکان).

خاک و وڵاتی ئیرلەند زۆربە پیت و بەرەکەتتر لە خاکی ئینگلستان بوو.بە درێژایی مێژوو خاکی ئیرلەند توانایی بەرهەمهێنانی دانەوێڵە و بەرهەمی خواردەمەنی زیاتر لە ڕادەی پێویستی دانیشتوانی خۆی بووە،ئیرلەند وەک موستەعمەرەیەکی چەوساوە،مەجبوور بە دابین کردنی کەل وپەلی خواردەمەنی بۆ ئیستیعماری ئینگلیس کراوە) لە ڕاستیدا ئینگلستان هەمیشە پەیوەندی یەکلایەنەی چەوساندنەوەی دەگەڵ موستەعمەرەیەکی وەک ئیرلەند ،هیندوستان و ئەو دوڕگە بە پیت وبەرەکەتانە کارائیب بووە،  بە شێوەیکە کە دانیشتوانی ئەو وڵاتانە خۆیان مافی کەلکوەرگرتن و مەسرەفی ئەو بەرهەمانەیان نەبووە ،بەڵکوو ئەوە ئەرتەشی ئینگلیس بووە کە بە قیمەتێکی بە دڵی خۆیان بە تۆبزی بەرهەمەکانیانی و دەستڕەنجیانی لێ زەوت کردوون .ئەو سیاسەتە ئامانجێکی تریشی لە پشت بووە،ئامانجی تر،کۆنتڕۆڵی زا و زێی غەیرە ئینگلیسییەکان بووە .لەڕاستیدا بە بوونی دانەوێڵەی بە لێشاو و کەل وپەلی خواردەمەنی لە ولاتێکدا ،مەیلی دانیشتوانی ئەو وڵاتە بە زا وزێ بە مەبەستی دابینکردنی هێزی کاری زیاتر وزۆرتر دەبێ ،بە داگرتنی دەست بە سەر کەل وپەلی ئەساسی وڵاتێک ،ئیمکان و کەرەسەی هەڵکشانی زا وزێ، لە خەڵک دەستێندرێتەوە.

مەکتەبی ئابووری کێنز ،لەژێر دەمامکی شۆبهە زانستی توجاڕەتی ئازاد دا ،ئیزن بە دەوڵەتی داگیرکەر دەدا کە تەواوی بوون، دەستکەوت و بەرهەمەکانی ئەو موستەعمەرانە بە تۆبزی بە پووڵی کاغەزی ئینگلیسی بگۆڕنەوە.دەلیلی پێداگری لەسەر توجاڕەتی ئازاد لەلایەن وڵاتانی بە هێز،دابین کردنی مەوادی خاو، بە قیمەت و مخاریجێکی یەکجار زۆر کەمە.

لێرە پێویستە کێشەی لەمەڕ قاتی پەتاتە لەئیرلەند، شرۆڤە و لێکدانەوەی لەسەر بکرێ.

١-لە دەور وبەری ساڵەکانی ١٨٤٢ دا بۆ هەووەڵین جار نەخۆشی ئافەتی پەتاتە لەئیرلەند دەبیندرێ،بەلام ئینگلستان بە بیانووی پەک کەوتنی ڕەوتی توجاڕەتی ئازاد ،بەر بە داخستن و قەرەنتینە کردنی ئیسکلەکانی ئیرلەند دەگرێ.ئینگلستان بۆ بەرژەوەندی توجاڕەتی ئینگلیسی ،لە قەرەنتینە و گەمارۆدانی نەخۆشی ئافەتی بڕکەکانی پەتاتە بەرگری دەکا و ئافەتەکە پەرە دەستێنێ،کێشەی ئافەتەکە،یەکجار جێگای جەختی مێژوونووسانی نیزیک لە باسی ئینگلیسی قاتی پەتاتە یە . بەڵام هەن تاقمێكی تر کە هۆی تری بۆ دێننەگۆڕی .

٢- لە دەور وبەری ساڵەکانی ١٨٤٤ دا قیمەتی دانەوێڵە و بەرهەمەکانی خواردەمەنی لە قاڕەی ئوروپا بە هۆی فەوتانی کشتوکاڵ زیاد دەکا ،لێرە ئینگلستان وەک خاوەن مڵک و ئیجارەداری ئیرلەندی هەڵسوکەوت دەکا ،دەوڵەتی ئینگلستان دەرفەتەکە دەقۆزێتەوە کە لە هەڵکشانی قیمەتەکان لە ئوروپا، دەست بە سەر پەتاتەی ئیرلەند دادەگرێ و ئەوپەڕی قازانجی خۆی لێدەکا .دەوڵەتی ئینگلیس،ئەرتەش ئەرکدار دەکا بە کۆکردنەوە و کڕینی بەرهەمەکانی ئیرلەند ،ئەوهەنگاوە بوو بە هۆی زەوتکردنی دانەوێڵەی پێویست بۆ خواردنی ڕۆژانەی دانیشتوان.

شتێک هەر وەک ئەو ڕووداوە لەدوای شەڕی هەووەڵی جیهانی لە ئێران و دوای حەشاردانی کەل وپەلی خواردەمەنی لەلایەن ئەرتەشی بریتانیاوە ،قاتی و قڕێیەکی گەورە لە ئێران کەوت.بەر لە دەستپێکی شەڕی هەووەڵی جیهانی ،چونکوو بریتانیا لە هەڵگیرسانی شەڕەکە ئاگادار بوو ،لە باشوور و ڕۆژاوای ولات دەستووری بە ئەرتەشەکەی دابوو،کە بە ئەسکیناسی بانکی شاهی/ئینگلیسی هەر ئازووقە و کەل وپەلی خواردەمەنییەک کە لەبازاڕ هەیە کۆبکەنەوە و لەڕاستیدا حەشاری داوە “ئێحتیکار” ی کردووە.زۆربەی خەڵکی ئیڕان تووشی قاتی و و`قڕی و برسێتی بوون و نزیک بە ٨ میلیون ئینسان ،کە تا ڕادەیەک نیوێك لە جەماوەری ئەو سەردەم لەئێران لەبرسان مردن .

٣-بە دەلیلی بوونی بە لێشاوی پەتاتە لە ئیرلەند ،بڕێکی یەکجار بەرهەم دەهێنرێ .بەڵام بە هۆی بوونی ئیستیعماری ئینگلیس و پاوانی چاپی پووڵ لەلایەن ئەوانەوە ،بە ڕادەیەکی کافی پووڵ لەلایەن ئینگلستانەوە ناچێتە ئیرلەند ،بە زمانی ئابووری ،ئەو ماوەیە بە “ڕێکگووشینی پووڵی” ئینقباز ناسراوە.لەڕاستیدا شتومەک لە بازاڕ هەیە بەڵام پووڵ و ئامرازێک کە بتوانرێ ئەو شتومەکانەیان لە بازاڕ پێ سەودا بکرێن لە بەردەستاندا نییە. لەبەشگەلێکی وڵاتێک ،قەیران و ڕێکگوشینی ئابووری بەیەکەوە لەوانەیە هەبێ ،بڕیاری تێنەخزاندنی پووڵ لەئیرلەند و فەوتاندن و ویشاکاندنی ژیانی ئابووری ئەو ،لەسەر بنەمای دەستووری بانک لە ساڵی ١٨٤٤ (bank act 1844)درابووو پاوانی پووڵی ئینگلستان بە سەر بەرهەمهێنان و خولانی کالا و خزمەتەکانی دامەزراو و سەقامگیر بوون.

لەسەر بنەمای ئەو سەرچاوانەی لەگۆڕێ ،هۆی تری قاتی وقڕی ،تەماح و زیادەویستی  مڵکدارانی ئینگلیسی بۆ زەوییەکانی کشتوکاڵی ئئرلەند بووە.کاتێک ڕادەی پووڵ لە هەمبەر دەستکەوتەی بەرهەمهێنان کەمترە ،قیمەتی ئەو دەستکەوتەیە دادەبەزێ ،(deflation) و بۆیە ڕەعییەت و کرێگرتەی ئیرلەندی بۆ نموونە ٤٠٠ پۆند ئیجارە لە ساڵدا بداتە مڵکدارە ئینگلیسییەکە، ومەجبوورە کە پەتاتەیەکی زیاتر بەرهەم بهێنێ تا بتوانێ ئیجارەکەی بدا.بەو فێڵ  وتەڵەکانە ،مڵکدارەکانی ئینگلسی نەتەنیا بەرهەمی زیادی ڕەعییەتە ئیرلەندییەکان (زیادە ئەرزیش) بەڵكوو قووتی ڕۆژانەی جوتیارەکانی ئیرلەندیشیان بە تاڵان بردوە.

لەسەر ئەساسی ئاماری سەرچاوە ئینگلیسییەکان ،ڕادەی نەغدینە و پووڵی لەگەڕدا، لەو ساڵانەدا ٤٨٪ کەم دەکا ،لەراستیدا نیوێک لەئابووری و خۆراک( تەنیا مەوادی خواردەمەنی ئەو ڕۆژی ئیرلەند) لە گۆڕی هەڵگیرا ونەما.جۆرج بڕنارد شاوی ئیرلەندی دەگێڕێتەوە کە لە وڵاتێکی بە پیت وبەرەکەت  کە پڕە لە خواردەمەنی.دەست بەسەرداگرتن و چوونە دەرلێی،نەسلی کوژی پێدەگوترێ،نە قاتی وقڕی .دوو نووسەری( Trevelyan وThomas Carlyle) دەڵێن : هەڵسوکەوتی ئینگلستان بە مەبەستی فەوتانی دانیشتوان و پاکتاوی ڕەگەزی ئیرلەندییەکان بووە .

لەئاکامدا یەک میلیۆن بە گوێڕەی هێندێك قسە وباس تا دوو میلیۆن لە دانیشتوانی ٨ میلیونی ئیرلەند ،بە هۆی دەستەڵاتی ئیستیعماری و تەماح و چاوبرسێتی ئینگلستان لە برسان مردن .بە دەلیلی کوشتاری بە کۆمەڵ ،زۆربەی ئیرلەندییەکان بە گەمی و لۆتکە چارەنووسی خۆیان بە ئوقیانووسی ئەتڵەس دەسپارد و کۆچیان کرد بەرەو ئەمریکا .

ڕێکگوشین و ئیستیعماری پووڵی بریتانیا بووە هۆی هۆلۆکاست “نەسل کوژی” مرۆڤی و تاڵانی پێداویستییەکان لە ناو ئیرلەند و کەڵەکە کردنی سەروەت بۆ مڵکدارانی نەدیاری زەوییەکانی پڕ پیت وبەرەکەتی ئیرلەندێکی بە موستەعمەرە کراوە.

ئیستیعمار و کڵۆنیالیسمی پووڵی لە ئێران

ئیستیعماری پووڵی ،پاوانی خاوەندارێتی بە سەر کۆنتڕۆڵ و هەناردەی پووڵ و ئێعتیباردا، لە دەست گرووپ و قەوم و میللەتێکی تایبەتییدا دەبێ .پاوانی وەشانی پووڵ ،هەناردەکەری پووڵ و قەومی سەردەست ،ئەو ئیزنە دەدا کە ئێعتیباری ماڵی / بانکی و قەرزەکان بە چ نیسبەتێک دابەش بکرێن ،ئەو ئیعتیبار و بوودجانەی دەبنە  سەرچاوەی گەشە و پەرەی ئابووری ناوچەی جوغڕافیایی. کەوابێ ڕیشە و خواستگای جوغڕافیایی وەزیران ،بەرپرسان و بڕیاردەرانی ماڵی و پووڵی ،بە تەرخانی ئێعتیبار و بوودجە پەیوەندیی ڕاستەوخۆیان هەیە .

لەو جەدوەلەی ژێرەوەدا،ئەو دەوڵەتانەی دوای شۆڕش و بەشی خواستگای پارێزگاکان ،لە هەڵبژاردنی ئەندامانی کابینە دا نیشان دەدا.

هەر وەک لە سەرەوە چاوتان پێکەوت ،لە سەرەتای شۆڕشەوە زۆربەی ئەندامانی کابینە لە دوو پارێزگای تاران و ئیسفەهان بوون.تاڕادەیەک نیوێک لە هەموو کابینەکانی دوای شۆڕش، تەنیا لە دوو پارێزگای تاران و ئیسفەهان بوون ،ڕاستییەکە ئەوەیە کە بەشی تاکێکی ئیسفەهانی لە بوودجەی وڵات، چەند سەت بەرابەری تاکێکی کوردستانی یە،ڕوون و ئاشکرایە .(سەرچاوە: پێگەی ئینترنێتی ڕاهبورد)  .

نموونەکانی ئیستیعماری پووڵی بە تایبەت لە وڵاتانێک دەتوانین بدۆزینەوە کە لە کۆی تێکەڵاوی جیاوازی نەتەوەیی پێکهاتوون،کە بە هۆی هاوبەشی مەزهەبی ،یەکبوونی ئیدئۆلۆژیکی و جەبری مێژوویی پێکەوە دەژین.ئەو هۆیانە بوونە سەبەب ،قەومێک یان جەماعەتێک بە کەلکوەرگرتن لە پشتیوانی زلهێزەکان و خەراپ کەلکوەرگرتن لە ئامرازی ئەو هۆیانە ،لەسەر قەومەکانی تر بە کەلکوەرگرتن لە هێزی چاپی پووڵ زاڵ ببن و ئەوان لە تەواوی ئیمکانات و مافی مرۆڤی بێ بەری بکەن ،ئەو جۆرە ئیستیعمارە لە شوڕەوی پێشوو ،چین ،ئێران ،عێڕاق و… دەتوانرێ ببیندرێ ،بێ دەلیل نییە ،لە وڵاتاتێکی( سانتڕالیست)ی نێوبراو ،ئێوە لە چ ڕەگەز ،نەتەوە و قەومێک بن ،دیاری دەکا، کە لە چ ڕادەیەکی ئێعتیباری بانکی و قەرز و پووڵ  دەتوانی کەلک وەربگری.

بانکەکانی ئێرانی ناوەند و کەرەسەی داسەپاندنی ئیستیعماری پووڵی

ئامار نیشان دەدا کە بانکەکان، سەرەکیترین نەخشیان لە خولقاندنی پووڵ وەستۆیە،دوو دەلیلی بەرچاو بانکەکانی کردۆتە مەترسیدارترین ئامرازی ئیستیعماری لە دەست فارس دا.١- زەریبی هەڵکشاندنی پووڵ ٢- دابەش بە شێوەی ئیستیعماری و ڕەگەزپەرەستییانەی ئێعتیبار و پووڵ لەلایەن بانکەکانەوە.

دەلیلی هەووەڵ دەتوانرێ  بە نەبوونی لەبەرچاوگرتنی شێوەکانی باوی بانکداری و مافیایی بانکی بە گشتی ،باس بکەین. دەتوانرێ بگوترێ کاتیک بنەمای پووڵی لە ڕێگای سەرچاوەکانی بانکی ناوەندی زیاد دەکەن ،پووڵی پشتئەستوور لەبازاڕ کەوتووە و خولانەوەی خۆی دەست پێدەکا .ئەو خولانەوە بە سرنجدان بە ڕادەی قودرەتی قەرزدانی بانکەکان (زەریبی فەزایەندە) دەبێتە هۆی زیاد بوونی چەند بەرابەری نەغدینە.هەروەک گوتمان بەشی نیزامی بانکی لەو ساڵانەی دواییدا لەو بەستێنە زیاتر لە ٨٨٪ بووە.یانی تەنیا بۆ ١٢٪ پووڵێک کە چاپ کراوە ،کالا و شتومەک و بەرهەم لەئابووریدا لەگۆڕین وئەو ١٢٪ ش لەلایەن دەرەوەی ناوەندی ئێران بەرهەم دەهێندرێن .

سەرەڕای ئەوەش بە هۆی فامی نادرووستی ئابووریزانانی ئێرانی لە ئاسەواری خولقاندنی پووڵی بانکەکان، سەرەڕای بوونی ئەزموونێکی ناسەرکەوتووانەی چەند ساڵ لەمەوەبەر(دابەزینی پاشەکەوتوویی یاسایی بانکەکان لە ١٧٪ بۆ ١٣٪) ،دەوڵەت لەژێر زەختی بانکەکان بە تایبەت بانکەکانی خسووسی سەربە سپای پاسداران لە بوخچەی خەلاس بوون لە دامرکان ،بڕیاری بە دابەزاندنی نرخی پاشکەوتوویی یاسایی لە ١٣٪ بۆ ١٠٪ دا، کە دەبێتە هۆی هەڵکشانی سەرلەنوێی خولقاندنی پووڵی بانکەکان.ئەو سیستیمە بانکداری پاشەکەوتوویییە، دەستپێکی چەند پات بوونەوەی پووڵی خولقاو لێدەکەوێتەوە .

دەلیلی دووهەم ، بوونی بانکەکان بە ئامرازێک،بۆ بەرهەمهێنانی سەرلەنوێی شێوەی ئیستیعماری دابەش و چاپی پووڵی ئیعتیبارە. ناوەندگراکان (سانتڕالیستەکان) بە هێنانەوەی پاساوی ئەوەیکە، تەرخانی سەرچاوە بە مەبەستی چاکسازی و عادڵانەتر لەلایەن بانکەوە لە ناوەند بەرێوە دەچێ، کە قودرەتی دابەشی ئیعتیبار  وپووڵ و قەرز لە ئیختیاری ئێرانی ناوەند نشینەکاندا دانراوە ،مخابن ئاکام و دەرکەوتەکان دواتر ،ڕاستییەکی تر نشان دەدەن .

سەرەتا:ئامار و ئاکامی کردەوەی تەرخانی سەرچاوەکان لە نیزامی بانکی لە ساڵانی ڕابردوو دا بەپێچەوانەی ئیدیعای سەرەوە ،دەدوێن ،ئەو ئامارانە باس دەکەن کە قەرزەکان قازانجی ئەو بەشانەی لەدوو بووە، کە بێوەیکە هیچ بەرهەمەکیان ببێ ،قازانجێکی بەلێشاویان بۆ ئەو کەسانە بووە، کە لە ناوەند نیزیکن .

دوویەمین: کاریگەری قەرزەکان و پووڵەکان کە زۆربەی ئەوان لە پارێزگاکانی ناوەندی خەرج کراون،ئاسەواری بە سەر گەشەی ئابووری وڵاتدا یان نەبووە یان نەرێنییە.بە زمانێکی تر ،ئەو گشتە قەرز و پووڵە دابەشکراوە لەژێر نێوی(قەرزوەرگرانی بەرهەمهێن و بەرهەمهێنان لە گەشەی نەتەوەییدا هیچ کاریگەرییەکی نەبووە.

لێرە باسەکە بەرینتر دەکەینەوە ،ئیستیعماری پووڵی بە شێوەگەلی جیاواز بە شکڵێکی ناڕوون وزیرەکانە بەرێوە دەچێ ،لێرە چەندین شێوە کە دەبیندرێن شرۆڤە دەکرێن.

بە دەلیلی حاکمییەتی خزمایەتی و بنەماڵەیی و باند بازی حاكم لەئێراندا .نیزامی بوودجە دارێژی وڵات لە سیستمگەلێکی ستانداردی نێو نەتەوەیی گوێڕایەڵی ناکا.بە بوونی دەستەڵاتی چاپی پووڵ لەدەست بانکی ناوەندی  و بوونی نوێنەرانی پارێزگاکانی تایبەت، لە ناوەندی دەستەلات وبڕیاردان ،بە کردەوە دابەشی بوودجە بە تەواوی لایەندار و زۆر بە هەڵاواردەیی بەرێوە دەچێ.لە ڕاپۆرتی ساڵی ١٣٨٣ دا مامناوەندی بوودجەی تەرخانکراو بۆ سەرانە ( ئەوئامارەی بوودجەی گشتی فەرمی یەو تەرحەکانی تایبەت بە قەرزەکانی دەرەکی لە ڕیزی بوودجەی پڕۆژەکانی تایبەتدا نین.) لە پارێزگای ئیسفەهاندا بۆ هەر تاکێک  دوو بەرابەری سەرانەی تەرخانکراو بۆ هەرتاکێک لە کوردستان بووە .بەڵام کێشە تەنیا حوکمڕانی ،بەڕێوەبەرایەتی خزم و بنەماڵەیی  وهاوزمانی بەرپرسان دەگەڵ جوغڕافیای جێی باس کۆتایی نایە.

بە دەلیلی نەبوونی سەربەخۆیی نیزامی دادگوستەری و هەڵاواردەیی(قەزائییە) لە بەدەنەی بریاردەری و هێزی بەرێوەبەری(موجرییە) سیستیم و پێکهاتەی سەربەخۆیی ناتوانێ ڕاپۆرتێک لە خولی کوێر و داخراوی جێی باس بدا.

ئەو خولە سێ هەنگاوییە لە ١- بڕیاردانییەوە(موقەننە) بۆ ٢- بەدەنەی بەرێوەبەری(موجرییە) ولەوێشەوە بۆ ٣- نیزامی دادپەروەرییبە (قەزائییە) نادیار و نادرووستە ،بە زمانی ساکار ،بە گەزی خۆی دەیپێوێ و خۆی دەیبڕێ و هەر خۆشی دەیدروێ ،گەز و پێواری ئەوان، دەگەڵ گەز و پێواوتنی کە بۆ خەڵكی تری دەدروون فەرقیان یەکجار زۆرە ،گەزێکی ئەوان دووسەت بەرابەری گەزی بڕدراو بۆ خەڵکانی بە مستەعمەرە کراوە.ئەوە وەک ئەوە وایە کە لەوەزنەی تەرازوو دا دەستکاری کرابێ و ڕادەی ١/٢٠٠ یان ٠٥٪ )بوودجەی تەرخانکراو) بۆ پارێزگاکانی تایبەتە.واتە ڕادەی سەرانەی بوودجەی تەرخانکراو بە گوێرەی هەر پارێزگایەک، جیاوازییەکی یەکجار گەورەیان هەیە کە ئیسفەهانییەک ،دوو سەت بەرابەری کوردستانییەک لە ماوەی چل ساڵدا بوودجەیەکی وەریگرتووە.

نموونەیەکی تر لە شاهید و بەرپرسی حکوومەتییە، کە دان بە شێوەی سیاسەتی ئیستیعمارگەرانەی لە ڕەوتی بوودجەدا دادێنێ ،وەک نموونە ،یەکێک کە گوندبانەکانی کرماشان دەگێڕێتەوە کە ئەویان بۆ کۆبوونەوەیەکی گوندبانەکان لە ئیسفەهان  داوەت کردووە ،ئەو لەو سمینارەدا دەبینێ کە بوودجە و حیسابی بانکی تەواوی گوندبانەکانی پارێزگای ئیسفەهان (سەرجەم) زیاتر لە ٢٠٠ میلیارد تمەن پووڵیان لە حیساب دا هەیە (تەواوی گوندەکانی پارێزگای ئیسفەهان لانیکەم ٢٠٠ میلیارد تمەنیان لە حیساب داهەیە) بێ دەلیل نییە کە ئێوە قەت کرێکارێکی ئیسفەهانی لە تەورێز یان کرماشان نابینن کە هاتبێ بۆ کار کردن .

لەڕەوتی قەرزدانیشدا، ئیستیعمار بە دزێوترین شێوە خۆی دەنوێنێ .وایدابنێین کە قەیرانی واقیعی لەدەور وبەری ٢٠٪ دا.بۆیە هەر قەرز و ئێعتیبارێک بە سوودی کەمتر لە ٢٠٪ ،پووڵێکی بە خۆڕایییە کە بانک یان دەوڵەتی حاکم دەیدا بەو کەسەی کە قەرز وەردەگرێ.چونکوو قەرزوەرگرەکە بە کڕینی هەر داراییەک ،قازانجی خۆی کردووە و لە کۆتایی ساڵدا تەفاوەتی نرخی فرۆشی دارایی و قەیران،  قازانجێکە کە ئەو قەرزە با هێناوە دەستەبەری کردووە.

ئەوەش لەحاڵێکدا،کە هیوادار بین کە قەرز وەرگرەکە دز و دەستبڕ نەبێ ،لەبیری نەکەین کە تا ڕادەیەک نیوێک لە ئێعتیباری بانکی بۆ وەرگرتنەوە نابێ (ئاماری بانکی ناوەندی )،واتە قەرزوەرگرەکە ،قەرزەکە ناداتەوە ،ئەو قەرزە کە بۆ دانەوە نابن ،ئەگەر نەبووبنە سەرمایەییەکی سابیت (مڵک و زەوی)،بە ئەگەرێكی زۆرەوە بوونە ئەرز و لە خولی ئابووری ولات چوونەتە دەرێ،ئەو چوونە دەرەوەی پووڵ لە خولی ئابووریدا ،بە دابەشکردنیان بە سەر ئابووری لەگۆڕێدا، خۆیان بە شکڵی قەیرانی دووانە نیشان دەدەن .

ئێمە دەزانین کە تاڕادەیەک لە پارێزگاکانی غەیرە فارس نشیندا ،سەربزێوی لەڕاست چەواشەکاری و کڵاولەسەرنانی سندووقەکانی قەرزولحەسەنە یەکجار کەمتر دیتراوە.یەکێک لە دەلیلەکان ئەوەیە کە سیستیمی بانکی ئیستیعماری ئێران ئەسڵەن بە غەیرە فارس زمانەکان ئێعتیبار و قەرزی نەداوە کە کڵاویان لەسەر بکا،ئەوان پاشەکەوتەییەکیشیان نییە ،لەڕاستیدا گرفتەکانی ئەو سندووقانە، تەنیا لەشارەکانی ناوەندی ئێران ڕەنگدانەوە و خۆنواندنێکی بەرچاویان دەبێ .هەر ئەو شارانەی کە خاوەن پاشەکەوتە ،ئێعتیبار لەبانک وپووڵی کڵۆیان لە حیسابەکانی خۆیاندا هەیە(نموونەی حیسابی گوندبانەکانی ئیسفەهان).لەحالێکدا زاگڕۆس و کوردستان وخوزستان و ئازەربایجان کە بەشێکی بەرچاوی بەرهەمهێنانی ڕاستەقینەی ئابوورین ،کە هەر ئەوانە خۆراک و ئابووری غەیرە پووڵی بەرهەم دێنن ،بۆنموونە لە تەواوی پارێزگای یەزد دا تەنیا حەوت هێکتار زەوی دێمەکاری گەنم دادەچێندرێ.

لەئێرانی ئیستیعماری دا بەرهەمهێنەرانی بازنەی دەرەوەیی ئێران مەجبوورن کاڵاکانی خاوی خۆیان بە قیمەتێکی کە ناوەند نشینان بۆیان دیاری دەکەن بفرۆشن ،بە شێوەیەکی خاو دەدرێن بە کارخانەکان و ناوەندی سەنعەتییەکان ئێرانی ناوەندی (ئەو سەنعەت و کارخانانە ،هەرهەموویان بە قەرزی یەکجار کەم سوود کە سەرجەمیشیان بە لێخۆشبوون/پووڵی مفت سازکراون ، بەرهەمی میللەتانی تری غەیرە فارسی بە ئیستیعمار کراو،تێیاندا دەکرێنە کالای سازکراوی سەنعەتی) . بەشی ماددەی خاو و بنەڕەتی لە قیمەتی کۆتایی کاڵاکاندا ناگەنە زیاتر لە ٥٪.لەحالێکدا، تۆو ،ئاو،کرێکار ،جوتیار،تڕاکتۆر ،کۆکردنەوەی خەرمان و ڕاگرتنیان، وەستۆی بەرهەمهێنەرانی کالای خاوە.لەڕاستیدا لە هەر سەت تمەن فرۆشی کاڵایەکی ساز کراو ٥٪ بەشی ئێرانی دەرەوەیی ،کوردستان ،خوزستان ،ئازەربایجان) و ٩٥٪ قازانجەکەشی بە بێ هیچ زەحمەت و ماندوو بوونێک بە کەسانێک دەبڕێ، کە لە لەو بەرهەمانەدا، جگە لە ڕانتێکی ماشێنی هیچ نەقشێکی تریان نەبووە.

مخاریجی ئەو پووڵەی کە دەدرێ بە جوتیارێکی کوردستانی بەرهەمهێنی ئەوتەماتەیە، کە لەکەرەج دەکرێ بە ڕوبی تەماتە، کەمتر لە ٥٪ قیمەتی قوتوویەکی ڕوبی تەماتەکە .

جگە لە ٩٥٪ قازانجی بێ ماندووبوون، خاوەنی کارخانەی ڕوب دەتوانێ هێنانی ئەو ڕوبە بۆ بازاڕ وەدرەنگێ بخا و قیمەتی کۆتایی بە گوێڕەی قەیرانی ڕۆژ دیسان بەرێتە سەرێ،چونکوو ماددەیەکی کە زوو دەیتوانی بگنخێ (تەماتە کاڵ) کراوەتە ماددەیەک کە درەنگتر دەگنخێ و خەراپ دەبێ (ڕوب) .ئەو دەتوانێ ٢٠٪ قەیرانەکەش بە قازانجی خۆی زیاد بکا .وێنەی ژێرەوە چۆنیەتی ودابەشکردنی کارخانەکان لەناوەندی ئێران نیشان دەدا.

هەڵبەت وەزعی ئەوڕۆی نیزامی بانکی ئیستیعماری ئێرانی ،زیاتر لەتەرخانی غەیرە چاکسازی بەرەو ژوورتر چووەو بانکەکان بۆ وەدوانەکەوتن لە ڕەقیبەکانیان، لە چاوەدێری لێنەهاتوویی بانکی ناوەندی کەلک وەردەگرن وبە پێکهێنانی شیرکەتیگەلێک ،ڕاستەوخۆ تێکەڵاوی بەشەکانی غەیرە بەرهەمهێنی ئابووری بوون وبانکەکان سەرمایەکانی بەلێشاوی خۆیان، لە شیرکەتەکانی خۆسازکردووی داخنن ،جوغڕافیای زۆربەی ئەو شیرەکاتە و بەرهەمهێنانەش کە خودی بانکەکان خاوەنیانن، ناسراو و دیارن کە لەکوێن .ئەوتۆ پووڵ خولقاندنێکی زیادی لە ئابووریدا ،مخاریجی یەکجار زۆر بەسەر ئابووری وبەتایبەت بەسەر ئەو خەڵکانەی کە بێ پاشەکەوتە و پشتیوانن داسەپاندووە. هەڵکشانی خولقاندنی پووڵی بانکەکان بۆتە هۆئ دامرکانی زیاتری بەشەکانی بەرهەمهێنی ئابووری. ئەو بانکانە بە تێخزاندن و چاپی پووڵ ،نەغدینەی مەترسیداری بۆ ئابووری لەدوو دەبێ ،هەر بە گویڕەی ڕاپۆرتی خودی دەوڵەت ،پووڵی کاغەزی لێزیاد بوو”نەغدینە” بە ئابووری لانیکەم ٢٠٠ هەزار میلیارد تەمەن دەبێ ولەبەشەکانی زەوی و خانوو سازکردندا کە قەرزدارەکان بۆیان نادرێتەوە).

ئەو پووڵ خولقاندنە نەک تەنیا ئاسەواری ڕاستەوخۆی هەیە ،بەڵکوو دەبێتە هۆی ئەوەکە بەر بە سەرمایەدانانی واقیعی بگرێ .بۆ نموونە تاکێکی ئیسفەهانی قەرزێکی بێ سوود یان قەرزێکی بێوەیکە بیداتەوە لە بانک وەرگرتووە و قەرارە لە کرماشان واحیدیکی بەرهەمهێنان (ئیزن بەتاکەکانی خۆجێی و میللەتی موستەعمەرەکراو نادرێ ) سازبکا ، ئەو کەسە پووڵەکەی لە شوێنی تر لەوانە مڵک وزەوی پێدەکرێ،ئەو شێوە پووڵ خولقاندنە دەبێتە هۆی قەیران ،بەلام ئەوەیکە لێرە ڕوودەدا ئەوەیە کە چونکوو سەرچاوەی قەیران، تێخزاندنی پووڵی زیادییە بێوەیکە شوێنێکی بەرهەمهێن ساز کرابێ ،هاتۆتە نێو ئابوورییەوە ،قیمەتی ماشێن ئالات ،کەل وپەلی پێویست و پێداویستییەکانی ئەو کارخانەیە (کەقەرار ە لە ئایەندە دا ساز بکرێ) و واحیدی بەرهەمهێن گران دەبن ،ئێستا ئەگەر کەسێکی سەرمایەدانەری کرماشانی بیهەوێ هەر ئەو واحیدە بەرهەمهێنەی پێویست لە ناوچەکەدا، لەماوەی شەش مانگ یان ساڵێک دواتر ساز بکا ،مەجبوورە تەواوی کەل وپەلەکانی پێویستی خۆی بە قیمەتەکانی نوێ  وگرانتر دەستەبەر بکا.چونکوو ئەو تاکە ئیسفەهانییە بە وەرگرتنی پووڵ تێخزێندراو بە ئابووری ،بەکردەوە ڕادەی مامناوەندی گشتی قیمەتەکانی بردۆتە سەرێ .

تاڵانی پووڵی ،چەندین بەرابەر خەساڕەت و زەرەری لە کۆتایی ڕەوتەکەدا لێدەکەوێتەوە. ئەو جوغڕافیایە کە تینووی سەرمایەدانان (بۆ نموونە کرماشان) لە کۆتاییدا واحیدێکی کە خاوەن ئەوگرفتارییانەی ژێرەوەن لێ سازبووە.

١-پووڵ قەرار بوو لە بوودجەی گشتی بە مەبەستی گەشەی پارێزگاکە خەرج بکرێ.پووڵ و ئێعتیبار بە حیسابی پارێزگای کرماشان بنووسرێ ،بەلام بە کردەوە دەچێتە جوغڕافیایەکی تر ،پارێزگای بێ بەری کراو بەو مانایەیە.

٢-سەرمایەدانەری واقیعی چەند ساڵ دواتر لە هەڵسەنگاندن دەگەڵ ڕەقیبی ناوەندنشینی خۆی دێتە بازاڕەوە.

٣- مخاریجی سازکردنی کارخانەکەی ئەو گرانتر بووە،بۆیە قودرەتی کێبڕکێی قیمەتی دەگەڵ ڕەقیبەکەی کەمتر دەبێتەوە.

٤-چونکووسیستیمی ئێعتیباری وپووڵی ،مەودایەکی کەمتری بۆ ئەو لەبەرچاو گرتووە ،بۆیە ئەگەر دامرکان لە فرۆش ،کەسادی بازاڕ ،قەیرانی دابین کردنی ماددەگەلی سەرەتایی یان کەمبوونی عەمبار بێتە پێشێ ،بە ڕاحەتی بە ڕەقیبە ناوەند نشینەکەی خۆی دەدۆڕێنێ  ولە دەوری بەرهەمهێنان وەلا دەنرێ.

ئەو سیستمەی تاڵانی ماڵی و پووڵی بەهیچ کەس ولامدەر نییە.تا ئێستا نەبینراوە کە نیزامی بانکی یان بانکێک بەو هۆیە لێپێچینەوە ویان دادگایی کرابێ.

ڕادەی پووڵ لە ئابووری ئێران تەقریبەن لە دەساڵی (١٣٨٣ -١٣٩٣) دا بیست بەرابەر بووە،و دیاریش نییە لەچ بوارێکدا خەرج کراوە.هەرچەند خۆپێشاندانەکانی دژ بە سندووقی قەرزولحەسەنە و شارەکانی کە تێیاندا مانگرتن بووە ،لانیکەم نەمانزانی کام بەش لە جوغڕافیای ئێران زیاتر قازانجیان لێکرد.

ئاکام

تا کاتێک کە پووڵ لە پاوانی حکوومەتی ناوەندی دا ببێ ،قەیران هەر لەگۆڕێیە وهەژاری ناهاوسەنگ بۆ هێندێک بەش لە جوغڕافیای ئیستیعمارکراو هەر دەبێ ،دەستڕەنجی خەڵک بە شێوەی زۆر زیرەکانە وبە شێنەیی تاڵان دەکرێن و دەدزرێن. قەیران (تاڵانی نەرم)ە .تاڵانێک کە ئێمە نایبینین چ بگا بەوەیکە بمانەوێ یان بتوانین دژایەتی بکەین .شێوەگەلی ڕیاکارانەی سازکردنی قەیران ئەو شێوانەن کە بەکاتی، خەڵک دڵخوش وهێور ڕادەگرن.دەوڵەت بۆ کۆنتڕۆڵی بیر وڕای گشتی بڕێک بە مووچە و یارانەی خەلك زیاد دەکا ،لەلایەکی ترەوە بە کەم کردنەوەی سوودی قەرزەکان بە کردەوە مەیلی وەرگرتنی قەرزی نوێ لای خەڵکی تر زیاد دەکا ،دیسان ئاوردووی بۆ ئاوری قەیرانی نوێ کێشەوە دەکا ،چونکوو خەڵک ئەو شێوە زیادکردنانە زۆر زوو لە ژیانی خۆیاندا هەست پێدەکەن ،بەڵام نازانن کە چ قەوماوە و چ بۆمبێک بۆ زیاد کردنی قیمەتەکان لەدوارۆژدا دانراوەتەوە.قەیران جاری وایە دەتوانێ تا دەیان ساڵ خۆی لەپشت قەرزەکانی بوودجەی گشتی دەوڵەت یان نرخی دەستکردی هەرزانی ئەرزی دەرەکی دا بشارێتەوە (هەووەڵی فێڵی دەوڵەتان لە ئابووری سەنعەتی ودووهەمیان ڕەوتی ساکاری ئابوورییەکانی خاوفرۆشی وەک ئێرانە).

کۆتایی دلخۆشکەری سیحراوی پووڵ ،دەتوانێ چەک کردنی حکوومەتان وئیستیعمارگەران لە چەکی تاڵانی قەیراناوی بێ ،بەگوێرەی پێش بینی فرێدریش فوون هایک ،خەراپ کەلکوەرگرتن لە قودرەتی پووڵ و چاپی پووڵ، دەتوانێ تا داڕمانی بەتەواوی شارەستانییەت بڕواتە پێش.

بە لەبەرچاو گرتنی ئەزموونی پێشووی ئێرانی دوای شەڕی جیهانی هەووەڵ و ئەزموونی قاتی وقڕی پەتاتەی ئیرلەند ،ئیمکانی قاتی وقڕی جوغڕافیای غەیرە فارس زمان زۆر هەیە .دانیشتوانی ئەو ناوچانە بە هۆی نەبوونی پاشەکەوت، توانایی کڕینی تەنانەت داخستیئ ئازووقەی مانگێکیان نییە ،بە لەبەرچاوگرتنی شێوی حوکمڕانی ئیستیعماری لەئێران ،کارەساتی مرۆڤی یەکجار زۆر مەترسیدار چاوەڕوان دەکرێ .

دەستەڵاتی ئیستیعماری وسیاسەتەکانی پووڵی هەنووکەیی ئیمکانی گوورانی قاتی وقڕی بەرین و تۆرەمەکوژی بە کۆمەلی دانیشتوانی ئەو بەشانە بەموستەعمەرە کراو کە  لەدەروەی ناوەندی ئێران هەلکەوتوون لەدوو بێ . کەوابێ ئەرکی هێزەکانی پسپۆڕ و خەباتگێڕە کە چارەسەرییەک بۆ ڕەواندنەوەی ئیستیعماری لق وپۆپداری ئێرانی ناوەندی لە سەر ٧٠٪ دانیشتوانی بەرهەمهێن و زەحمەتکێشی ئەو جوغڕافیایە بکەن .

هەزاران ساڵ پێش ئێستا ،شارەستانییەت سەرەتا لە مێزوپۆتامیا وکوردستانەوە چەکەرەی کردووە و بە دووریش نییە کە دیسان هەر ئەو هەرێمە ببتە ڕزگاریکەر لە ئیستیعماری دڕی پوولی دەوڵەتان لەناوچەکەدا.

سەرچاوەکان

• Potato Famine in Ireland, available athttp://www.irishholocaust.org/officialbritishintent, accessed Oct 2018.
• Historical events, https://ehsthelongrun.net/2018/04/07/a-brief-monetary-history-of-ireland/, accessed Sept 2018.
• The Mystery of Money Explained: And Illustrated by the Monetary History of England, from the Norman Conquest to the Present Time, James Taylor Walton and Maberly, 1863, https://books.google.com/books?id=1DgKAQAAMAAJ&lpg=PR24&ots=9j0_OtdARw
• Famine and Finance: Credit and the Great Famine of Ireland, Tyler Beck Goodspeed, 2017, https://books.google.com/books?id=Rdr4DQAAQBAJ&lpg=PA9&ots=ZdFoLuswx8