شاملو و پرده برداشتن از تاریخ ایران

دوستان بسیار عزیز!
حضور یافتن در جمع شما و سخن گفتن با شما و سخن شنیدن از شما، همیشه براى من
فرصتى است سخت مغتنم و تجربه اى است بسیار کارساز . اما معمولا دور هم که جمع
مى شویم تنها از مسائل سی اسى حرف مى زنیم ، یا بهتر گفته باشم مى کوشیم به بحث
پیرامون حوادث درون مرزى بپردازیم و آن چه را که در کشورمان مى گذرد با نقطه نظرهاى
اساسى خود به محک بزنیم و غیره و غیره … و این دیگر رفته رفته به ص ورت یک رسم و
عادت درآمده و کم وبیش نوعى سنت شده . من امشب خیال دارم این رسم را بشکنم و
صحبت را از جاهاى دیگر شروع کنم و به جاى دیگرى برسانم . م ى خواهم درباب نگرانى هاى
خودم از آینده سخن بگویم . مى توانم تمام حرف هایم را در تنها یک سؤال کوتاه
مختصرکنم ، اما براى رسیدن به آن سؤال ناگزیرم ابتدا مقدماتى بچینم و زمینه اى
آماده کنم .
براى این زمینه سازى فکرمى کنم به جاى هرکار، بهترباشد حقیقتى تاریخى را به عنوان نمونه
پیش بکشم ، بشکافمش ، ارائه اش بدهم ، و بعد، از نتیجه اى که به دست خواهدآمد،
استفاده کنم و به طرح سؤال موردنظر بپردازم .
دوازده سال پیش ، در جشن مهرگان ، در نیویورك ، دیدم که دوستان ما مناسبت این جشن
را پیروزى کاوه بر ضحاك ذکر مى کنند. البته این موضوع نه تازگى دارد؛ نه شگفتى ، چون
تحقیقاً بسیارى از دوستان در هر جاى جهان که هستند، همین اشتباه لپى را مرتکب
مى شوند. من این موضوع را به عنوان همان نمونه تاریخى که گفتم مطرح مى کنم و در
دو بخش به تحلیل و تجزیه اش مى پردازم تا ببینیم به کجا خواهیم رسید.
اول موضوع جشن مهرگان :
مهر، درا صل ، در فارسى باستان ، میترا یا درست تر تلفظ کنم میثره بوده . و مهر یا میترا یا
میثره همان آفتاب است . مهرگان هم که به فارسى باستان میثرگانه تلفظ مى شده از
.« منسوب به مهر » لحاظ دستورى یعنى
درباب خود میثره یا مهر یا آفتاب باید عرض کنم که یکى از خدایان اساطیرى ایرانیان
بوده و یکى از عمیق ترین مظاهر تجلى اندیشه ى ایرانى است که در آن اندیشه ى خدا و
تصور خدا براى نخستین بار به زمین مى آید و درست که دقت کنید، مى بینید الگویى است
که بعدها مسیح را از روى آن مى سازند.
این جا لازم است در حاشیه ى مطلب نکته یى را متذکر بشوم که امیدوارم سرسرى
گرفته نشود:
اهمیت اسطوره ى مسیح در این است که مسیح (به اعتقاد مسیحیان البته ) پسر خدا
شمرده مى شود یعنى بخشى از الوهیت . این الوهیت مى آید به زمین . پاره اى از خدا از
آسمان مى آید به زمین ، آن هم در هیأت یک انسان خاکى . با انسان و به خاطر انسان
تلاش مى کند، با انسان و به خاطر انسان دردمى کشد و سرانجام خودش را به خاطر نجات
انسان فدا مى کند… ما کارى با مسیحیت مسخره اى که پاپ هاو کشیش ها و واتیکان
سرهم بسته اند، نداریم اما در تحلیل فلسفى اسطوره ى مسیح به این استنباط
بسیاربسیار زیبا مى رسیم که انسان و خدا به خاطر یکدیگر درد مى کشند، تحمل شکنجه
مى کنند و سرانجام براى خاطر یکدیگر فدا مى شوند. اسطوره اى که سخت زیبا و شکوهمند
و پرمعنى است .
بارى ، هم موضوع فرودآمدن خدا به زمین ، هم تجسم پیدا کردن خدا در یک قالب دردپذیر
ساخته شده از گوشت و پوست و استخوان ، و هم موضوع بازگشت مجدد مسیح به
آسمان ، همگى از روى الگوى مهر یا میثره ساخته شده . در آیین مهر و براساس
معتقدات میترایى ها، میثره پس از آنکه به صورت انسانى به زمین مى آید و براى
بارورکردن خاك و برکت دادن به زمین گاوى را قربانى مى کند دوباره به آسمان برمى گردد.
این از مهر، که مهرگان منسوب به اوست .
اما مهرگان ، درحقیقت و در اسا س مهم ترین روز و مبدأ سال خریفى یعنى سال پاییزى
بوده است . و این جا باز ناگزیر باید به حاشیه بروم و عرض کنم که نیاکان ؛ ما به جاى
یک سال شمسى دو نیم سال داشته اند که عبارت بوده از سال خریفى یا پاییزى و سال
ربیعى یا بهارى ، که بحثش بسیار مفصل است و از صحبت امشب ما خارج ، اما مى توانم
خیلى فشرده و کلى عرض کنم که همین نکته ى ظاهراً به این کوچکى درشمار اسناد
معتبرى است که ثابت مى کند اقوام آریایى از شمالى ترین نقاط کره ى زمین به
سرزمین هاى مختلف و از آن ج مله ایران کوچیده اند زیرا ابتدا سال شان به دو قسمت ،
یکى تابستانى دو ماهه و دیگر زمستانى ده ماهه ، تقسیم مى شده که این ، چنان که
مى دانیم موضوعى است مربوط به نواحى نزدیک به قطب . بعدها هرچه این اقوام ازلحاظ
جغرافیایى پائین تر آمده اند طول دوره ى تابستان شان بیش تر و طول دوره ى زمستان شان
کم تر شده و اصلاحاتى در تقویم خود به عمل آورده اند که دست آخر به تقسیم سال به
دوره ى تقریباً شش ماهه انجامیده که بخش بهاریش با نوروز آغازمى شده و بخش
پاییزیش با مهرگان ، و این هردو روز را جشن مى گرفته اند.
روز جشن مهرگان مصادف مى شده است با ماه بغیادیش ، یعنى ماه بغ یا میثره .
خود این کلمه ى بغ به فارسى به معنى مطلق خدایان بوده و بعدها فقط به میترا یا مهر
اطلاق کرده اند. بخ هم که تصحیفى از بغ است در زبان روسى به معنى خداست .
ضمناً براى آگاهى تان عرض کرده باشم که ماه بغیادیش معادل ماه بابلى شَمش بوده
که همان شمس یا آفتاب است .
معادل ارمنى کهن آن هم مهگان است که باز تصحیفى است از مهرگان یا میثرگانه ،
ماه سغدى آن هم فغکا ن بوده که باز فغ همان بغ به معنى خدا یا مهر باشد و سلاطین
چین را هم از همین ریشه فغفور یا بغپور مى خوانده اند که معنیش مى شود پسر خدا یا
پسر آفتاب . و بالاخره زردشتیان هم این ماه را مهر مى نامند که ما نیز امروز به کار
مى بریم .
این ها البته نکاتى است مربوط به گاه شمارى که با علوم دیگر از قبیل زبان شناسى و
نژادشناسى و غیره ظاهراً ریشه هاى مشترك پیدا مى کند و به وسیله ى یکدیگر
تأییدمى شوند.(این که گفتم ظاهراً، به دلیل آن است که من در این رشته ها بى سواد
صرفم .)
درهرحال ، چنان که مى بینیم ، مهرگان از این نظر هیچ ربطى با اسطوره ى ضحاك و فریدون
و قیام کاوه و این مسائل پیدا نمى کند. جشنى بوده است مربوط به نیم سال دوم که با
همان اهمیت نوروز بر پا مى داشته اند و از ١۶ ماه مهر (یا مهرگان روز) تا ٢١ مهر (یا
رام روز) به مدت شش روز ادامه مى یافته . البته ممکن است سرنگون شدن ضحاك با
چنین روزى تصادف کرده باشد ولى چنین ؛ تصادفى نمى تواند باعث شود که علت وجودى
جشنى تغییر کند . مثلا اگر ناصرالدین شاه را در روز جمعه اى کشته باشند، مدعى شویم
که جمعه ها را بدین مناسبت تعطیل مى کنیم که روز کشته شدن اوست .
پیش تر به این نکته اشاره کردم که مسیحیت تمامى آداب و آیین هاى مهرپرستى را
عیناً تقلید کرده که از آن جمله است آیین غسل تعمید و تقدیس نان و شراب . این را
هم اضافه کنم که به اعتقاد کسانى ، جشن هاى ٢۵ دسامبر که بعدها به عنوان سالگرد
مسیح جشن گرفته شده ریشه هایش به همین جشن مهرگان مى رسد. و حالا که صحبت
میلاد مسیح به میان آمد، این نکته را هم به طور اخترگذرى بگویم که خود ایرانیان
میترایى این روز مهرگان را درعین حال روز تولد مشیا و مشیانه هم مى دانسته اند که
همان آدم و حوا ى اسطوره هاى سامى است ، و این نکته در بندهشن (از کتب مهمى
که از اعصار دور براى ما باقى مانده ) آمده است . البته این جا م طالب بسیار دیگرى هم
هست که من ناگزیرم بگذارم و بگذرم ، مثلا این نکته که آیا اصولا مسیا یا
مسایا(مسیح و مسیحا) همان مشیا هست یا نیست . و نکات دیگرى از این قبیل .
و اما برویم بر سر موضوع دوم ، یعنى قضیه ى حضرت ضحاك :
دوستان خوب من ! کشور ما به راستى کشور عجیبى است .
در این کشور سرداران فکورى پدیدآمده اند که حیرت انگیزترین جنبش هاى فکرى و
اجتماعى را برانگیخته ، به ثمرنشانده و گاه تا پیروزى کامل به پیش برده اند . روشنفکران
انقلابى بسیارى در مقاطع عجیبى از تاریخ مملکت ما ظهورکرده اند که مطالعه ى
دستاوردهاى تاریخى شان بس که عظیم است ، باورنکردنى مى نماید.
البته یکى از شگردهاى مشترك همه ى جباران تحریف تاریخ است ؛ و درنتیجه ، متأسفانه
چیزى که ما امروز به نام تاریخ دراختیار داریم ، جز مشتى درو غ و یاوه نیست که چاپلوسان
و متملقان دربارى دورههاى مختلف به هم بسته اند؛ و این تحریف حقایق و سفید را سیاه
و سیاه را سفید جلوه دادن ، به حدى است که مى تواند با حسن نیت ترین اشخاص را هم
به اشتباه اندازد.
نمونه ى بسیار جالبى از این تحریفات تاریخى ، همین ماجراى فریدون و کاوه و ضحاك
است .
پیش از آن که به این مسأله بپردازم ، باید یک نکته را تذکاراً بگویم درباب اسطوره و
تاریخ : نکته ى قابل مطالعه اى است این ، سرشار از شواهد و امثله ى بسیار، اما من ناگزیر
به سرعت از آن مى گذرم و همین قدر اشاره مى کنم که اسطوره یا میت یک جور افسانه
است که مى تواند صرفاً زاده ى تخیلات انسان هاى گذشته باشد بر بستر آرزوها و
خواست هاشان ، و مى تواند در عالم واقعیت ؛ پشتوانه اى از حقایق تاریخى داشته باشد،
یعنى افسانه اى باشد بى منطق و کودکانه که تاروپودش از حادثه اى تاریخى سرچشمه
گرفته و آن گاه در فضاى ذهنى ملتى شاخ و برگ گسترده ، صورتى دیگر یافته ، مثل
تاریخچه ى زندگى ابراهیم بن احمد سامانى که با شرح حال افسانه اى بودا سیدهارتا
به هم آمیخته به اسطوره ى ابراهیم بن ادهم تبدیل شده . در این صورت مى توان با
جست وجوى در منابع مختلف ، آن حقایق تاریخى را یافت و نور معرفت بر آن پاشید و
غَث و سمینش را تفکیک کرد و به کُنه آن پى برد؛ که باز یکى از نمونه هاى بارز آن همین
اسطوره ى ضحاك است .
در تاریخ ایران باستان از مردى نام برده شده است به اسم گئومات و مشهور به غاصب .
مى دانیم که پس از مرگ کوروش ، پسرش کمبوجیه با توافق سرداران و درباریان و
روحانیان و اشراف به سلطنت رسید و براى چپاول مصریان به آن جا لشگر کشید، چون
جنگ و جهان گشایى که نخست با غارت اموال ملل مغلوب و پس از آن ، با دریافت
سالانه ى باج وخراج از ایشان ملازمه داشته ، در آن روزگار براى سرداران سپاه که تنها از
طبقه ى اشراف انتخاب مى شدند، نوعى کار تولیدى بسیار ثمربخش
به حساب مى آمده .(البته اگر بتوان غارت و باج خورى را کار تولیدى گفت !)
بگذارید یک حکم کلى صادرکنم و آب پاکى را رو دست تان بریزم : همه ى خودکامه هاى
روزگار دیوانه بوده اند. دانش روان شناسى به راحتى مى تواند این نکته را ثابت کند . و اگر
بخواهم به حکم خود شمول بیش ترى بدهم باید آن را به این صورت اصلاح کنم که :
خودکامه هاى تاریخ از دم یک یک چیزى شان مى شده : همه شان از دم ، مشَنگ بوده اند و در
بیش ترشان مشنگى تا حد وصول به مقام عالى دیوانه ى زنجیرى پیش مى رفته . یعنى
دوروبرى ها، غلام هاى جان نثار و چاکران خانه زاد، آن قدر دوروبرشان موس موس کرده اند و
دمبشان را توى بشقاب گذاشته اند و بعضى جاهاشان را لیس کشیده اند و نابغه ى
عظیم الشأن و داهى کبیر و رهبر خردمند چپانِ شان کرده اند که یواش یواش امر به خود
حریفان مشتبه شده و آخرسرى ها دیگر یکهو یابو ورشان داشته است ؛ آن یکى ناگهان به
سرش زده که من پسر آفتابم ، آن یکى دیگر مدعى شده که من بنده پسر شخص خدا
هستم ، اسکندر ادعا کرد نطفه ى مارى است که شب ها به بستر م امانش مى خزیده و
نادرشاه که از همان اول بالاخانه را اجاره داده بود پدرش را از یاد برد و مدعى شد که پسر
شمشیر و نوه ى شمشیر و نبیره ى شمشیر و ندیده ى شمشیر است .
فقط میان مجانین تاریخى حساب کمبوجیه ى بینوا از الباقى جداست . این آقا از آن نوع
ملَنگ هایى بود که براى گرد و خاك کردن لزومى نداشت دور و برى ها پارچه ى سرخ جلو
پوزه اش تکان بدهند یا خار زیر دمبش بگذارند . چون به قول ؛ معروف خودمان از همان
اوان بلوغ ماده اش مستعد بود و بى دمبک مى رقصید. این مردك خل وضع (که اشراف
هم تنها به همین دلیل او را به تخت نشانده بودند که افسارش تو چنگ خودشان باشد )
پس از رسیدن به مصر و پیروزى بر آن و جنایات بى شمارى که در آن نواحى کرد، به کلى
زنجیرى شد . غش و ضعف و صرع و حالتى شبیه به هارى به اش دست داد. به روزى افتاد
که مصریان قلباً معتقد شدند که این بیمارى کیفرى است که خدایان مصر به مکافات
اعمال جنایتکارانه اش بر او نازل کرده اند.
کمبوجیه برادرى داشت به نام بردیا . بردیا طبعاً از حالات جنون آمیز اخوى خبر داشت و
مى دانست که لابد امروز و فرداست که کار جنون حضرتش به تماشا بکشد و تاج و تخت
از دستش برود . از طرفى هم چون افکارى در سرداشت و چند بار نهضت هایى به راه انداخته
بود اشراف به خونش تشنه بودند و مى دانست که به فرض کنار گذاشته شدن کمبوجیه ،
به هیچ بهایى نخواهند گذاشت او به جایش بنشیند. این بود که پیش دستى کرد و درغیاب
کمبوجیه و ارتش به تخت نشست . وقتى خبر قیام بردیا به مصر رسید، داریوش و دیگر
سران ارتش سر کمبوجیه را زیر آب کردند و به ایران تاختند تا به قوه ى قهریه دست بردیا
را کوتاه کنند.
تاریخ قلابى و دست کارى شده یى که امروز دراختیار ماست ماجرا را به این صورت نقل
کمبوجیه پیش از عزیمت به سوى مصر، یکى از محارمش راکه پِرك ساس » : مى کند که
پِس نام داشت مأموریت داد که پنهانى و به طورى که هیچ کس نفهم د بردیارا سر به
نیست کند تا مبادا درغیاب او هواى سلطنت به سرش بزند. این مأموریت انجام گرفت
اما دست بر قضا، مغى به نام گئومات که شباهت عجیبى هم به بردیاى مقتول داشت
از این راز آگاه شد و چون مى دانست جز خود او کسى از قتل بردیا خب ر ندارد، گفت من
تاریخ ساختگى موجود دنباله ى ماجرا را بدین شکل « بردیا هستم و بر تخت نشست
هنگامى که در مصر خبر به گوش کمبوجیه رسید، خواه بدین سبب که » : تحریف مى کند
فردى به دروغ خود را بردیا خوانده و خواه به تصور این که فریبش داده ، بردیا را نکشته اند
سخت به خشم آمد (و این جا دو روایت هست ? یکى آن که از فرط خشم جنون آمیز دست
به خودکشى زد، یکى این که بى درنگ به پشت اسب جست تا به ایران بتازد . و براثر این
«. حرکت ناگهانى خنجرى که بر کمرداشت به شکمش فرو رفت و از زخم آن بمرد
که این روایت اخیر یکسره مجعول است . حجارى هاى تخت جمشید نشان مى دهد که حتا
سربازان عادى هم خنجر بدون نیام بر کمر نمى زده اند چه رسد به پادشاه . در هر حال ، بنا بر
پرك ساس پس راز به قتل رسیده بودن بردیا را با سران ارتش در » : قول تاریخ مجعول
میان نهاد . آنان شتابان خود را به اي ران رساندند ودریافتند کسى که خود را بردیا نامیده
مغى است به نام گئوماته که برادرش رئیس کاخ هاى ؛سلطنتى است . پس با قرار قبلى
در ساعت معینى به قصر حمله بردند و او را کشتند و با هم قرار گذاشتند صبح روز دیگر
جایى جمع شوند و هرکه اسبش زودتر از اسب دیگران شیهه کشید پادشاه شود . مهتر
داریوش زرنگى کرد و شب قبل در محل موعود وسائل معارفه ى اسب داریوش و مادیانى
را فراهم آورد، و روز بعد، اسب داریوش به مجرد رسیدن بدان محل به یاد کامکارى شب
پیش شیهه کشید و به همت آن چارپاى حشَرى ، سلطنت (که صدالبته ودیعه اى الهى
«. است ) به داریوش تعلق گرفت
خوب ، تاریخ این جور مى گوید. اما این تاریخ ساخت گى است ، فریب و دروغ شاخ دار است ،
تحریف ریشخندآمیز حقیقت است . پس ببینیم حقیقت واقع چه بوده . نخست بگویم که :
چه لازم بود که داریوش و هم دستانش کمبوجیه را بکشند؟
١. جنون کمبوجیه به حدى رسیده بود که دیگر مى بایست درباره اش فکرى اساسى کنند.
٢.تنها با سر به نیست کردن کمبوجیه بود که م ى توانستند قتل بردیا را به گردن او
بیندازند و خود از قرارگرفتن درمعرض این اتهام بگریزند.
٣. چنان که خواهیم دید با کشتن کمبوجیه قتل بردیا بى دردسرتر مى شد.
دیگر بگویم که : چرا پس از کشتن بردیا پاى گئومات دروغین را به میان کشیدند؟
١. چون پس از کمبوجیه سلطنت حقاً به بردیا مى رسید، و آنان اولا مخالف سرسخت
اعمال و اقدامات او بودند و درثانى با قتل بردیا متهم به شاه کشى مى شدند که
عواقبش روشن بود. این بود که بردیا را به نام گئومات کشتند.
٢. نفوذ اجتماعى بردیا بیش از آن بوده که توده هاى مردم قتلش را برتابند . بررسى
واقعیت ماجرا بهتر مى تواند این نکات را روشن کند:
ما براى پى بردن به واقعیت امر یک سند معتبر تاریخى دردست داریم . این سند
عبارت است از کتیبه ى بیستون که بعدها به فرمان همین داریوش بر سنگ کنده شده ،
گیرم از آن جا که معمولا دروغ گو کم حافظه مى شود همان چیزهایى که براى تحریف
تاریخ بر این کتیبه نقرشده است مشت این شیادى تاریخى را بازمى کند. من عجالتاً یکى
از جمله هاى این کتیبه را براى شما مى خوانم :
من ، داریو ش ، مرتع ها و کشتزارها و اموال منقول و بردگان را به مردم »
سلحشوربازگرداندم … من در پارس و ماد و دیگر سرزمین ها آن چه را که گرفته شده بود،باز
«. پس گرفتم
عجبا، آقاى داریوش ، این مردم سلحشور که در کتیبه اى به شان اشاره کرده اى غیر از
همان سران و سرداران ارتشند که از طبقه ى اشراف انتخاب مى شدند؟ کسى مرتع ها و
کشتزارها و اموال منقول و بردگان آن ها را از دست شان گرفته بود که تو دوباره به آن ها
بازگرداندى ؟
کلید مسأله در همین جا است . حقیقت این است که اصلا گئوماته نامى در میان نبود و
آن که به دست داریوش و هم پالکى هایش به قتل رسیده ، خود بردیا بوده است . بردیا
از غیبت کمبوجیه و اشراف توطئه چى دربارى استفاده مى کند و قدرت را به دست
مى گیرد و بى درنگ دست به دگرگون کردن ساختار جامعه مى زند دگرگونى هایى تا حد
انقلاب . آن چنان که از نوشته ى هرودوت برمى آید، درمدت هفت تا هشت ماه سلطنت
خود، کارهاى نیک فراوان انجام مى دهد به طورى که در سراسر آسیاى صغیر مرگش
فاجعه ى ملى شمرده مى شود و برایش عزاى عمومى اعلام مى کنند. هر ودوت در فهرست
اقدامات او معافیت مردم از خدمت اجبارى نظامى و بخشش سه سال مالیات را نام
برده است اما کتیبه ى بیستون که به فرمان داریوش نقر شده نشان مى دهد که موضوع
بسیار عمیق تر از این حرف ها بوده :
سنگ نبشته ى بیستون از مرتع ها و زمین هاى کشاورزى و اموال منقول نام مى برد که
داریوش آن ها را به اشراف و مردم سلحشور(یعنى سران ارتش ) بازگردانده . معلوم
مى شود بردیا اموال منقول و غیرمنقول خانواده هاى اشرافى را مصادره کرده به
دهقانان و کشاورزان بخشیده بوده .
سنگ نبشته سخن از بردگانى به میان آورده که داریوش آن ها را به مردم سلحشور
برگردانده . معلوم مى شود که بردیا برده دارى یا حداقل کار برده وار را یکسره ملغى کرده
بوده .
در این جریان کار به مصادره ى اموال و » : یک مورخ روشن بین در رساله ى خود نوشته است
مراتع و سوزاندن معابد و بخشودن مالیات ها و الغاى بیگارى (کاربرده وار) کشید (و
همه ى این ها، دست کم ) نشانه ى وجود بحران در روابط اجتماعى اقتصادى جامعه ى
« . هخامنشى است
پس از پایان کار گئوماتا (و به عقیده ى من شخص بردیا » : دیاکونف نیز مى نویسد
)داریوش با قیام ها و مخالفت هاى زیادى روبه رو شد . هدف این قیام ها، احیاى نظامات
زمان بردیا بود که داریوش همه را ملغى کرده بود . و دست کم سه تا از این قیام ها
به صورت یک نهضت خلق به تمام معنى درآمد . این سه عبارت بودند از قیام فرادا، قیام
فَرَورتی ش فرائورت ، و قیام وهیزداتَه ى پارسى . داریوش در برابر این قیام ها روشى سخت
و خونین پیش گرفت ، چنان که در بابل مثلا به یک آن ، سه هزار تن از رهبران و سرکردگان
«. جنبش رابه دارآویخت
ببینید خود داریوش در سنگ نبشته ى کذایى درباره ى پایان کار فرورتیش چه مى گوید:
او را زنجیرکرده پیش من آوردند . من به دست خویش گوش ها و بینى او را بریدم »
وچشمانش را از کاسه برآوردم . او را همچنان در غل و زنجیر در دربار من برپا نگهداشتند
و؛مردم سلحشو ر همگى او را دیدند . پس از آن فرمان دادم تا او را در اکباتانه بر نیزه
«. نشاندند.نیز مردانى را که هواخواه او بودند در اکباتانه در درون دژ بر دار آویختم
اصولا خود این انتقام جویى دیوانه وار و درنده خویى باورنکردنى به قدر کافى لو دهنده
هس ت . به خوبى مى تواند از عمق و گسترش نهضت فرورتیش خبر دهد . واژگونه نشان
دادن تاریخ سابقه ى بسیار دارد . ماجراى انوشیروان را همه مى دانند و مکررنمى کنم . این
حرام زاده ى آدم خوار با روحانیان مواضعه کرده که اگر او را به جاى برادرانش به س لطنت
رسانند ریشه ى مزدکیان را براندازد . نوشته اند که تنها در یک روز به قولى یک صد و سى هزار
مزدکى را در سراسر کشور به تزویر گرفتار کردند و از سر تا کمر، واژگونه در چاله هاى آهک
کاشتند. این عمل چنان نفرتى به وجود آورد که دستگاه تبلیغاتى ر ژیم براى زدودن آثار
آن به کار افتاد تا با نمایشات خر رنگ کنى از قبیل زنجیر عدل و غیره و غیره از آن دیو
خون خوار فرشته اى بسازند . و ساختند هم . و چنان ساختند که توانستند شاید براى همیشه
تاریخ را فریب بدهند، چنان که امروز هم وقتى نام انوشیروان را مى شنویم خواه و ناخواه
کلمه ى عادل به ذهن ما متبادرمى شود.
زنده است نام فرخ نوشیروان به عدل
گرچه بسى گذشت که نوشیروان نماند.
بیچاره سعدى !
بارى ، این ماجراى داریوش و بردیا را داشته باشید تا به اش برگردیم .
حالا ببینیم قضیه ى ضحاك چیست :
آقاى حصورى ، یکى از دوستان من که محققى گران مایه است در مقاله اى راجع به
اسطوره ى ضحاك مى نویسد: جمشید جامعه را به طبقات تقسیم کرد : طبقه ى روحانى ،
طبقه ى نجبا، طبقه ى سپاهى ، طبقه ى پیشه ور و کش اورز و غیره … بعد ضحاك مى آید روى
کار. بعد از ضحاك ، فریدون که با قیام کاوه ى آهنگر به سلطنت دست پیدا مى کند،
مى بینیم اولین کارى که انجام مى دهد بازگرداندن جامعه است به همان طبقات دوره ى
جمشید . به قول فردوسى ، فریدون به مج رد رسیدن به سلطنت جارچى در شهرها
مى اندازد که :
سپاهى نباید که با پیشه ور به یک روى جویند هر دو هنر
یکى کارورز و دگر گُرزدار سزاوار هردو پدید است کار
چو این کار آن جوید آن کار این پر آشوب گردد سراسر زمین !
این به ما نشان مى دهد که ضح اك در دوره ى سلطنت خودش که درست وسط دوره هاى
سلطنت جمشید و فریدون قرار داشته ، طبقات را در جامعه به هم ریخته ؛ بوده . البته ما
از تقسیم بندى طبقاتى جامعه در دو و سه هزار سال پیش چیزهایى مى دانیم . این
طبقه بندى نه فقط از مختصات جامعه ى ایرانى کهن بوده $ اوستاى جدید هم که متنش
در دست است وجود این طبقات را تأیید مى کند.
پیداست که اسطوره ى ضحاك ، بدین صورتى که به ما رسیده ، پرداخته ى ذهن مردمى
است که تشکیل مى دهند چرا باید آرزو کنند فریدونى بیاید و بار دیگ ر آن ها را به اعماق
براند، یا چرا باید از بازگشت نظام طبقاتى قند تو دل شان آب بشود؟
پس از دو حال خارج نیست : یا پردازندگان اسطوره کسانى از طبقه ى مرفه بوده اند (که
این بسیار بعید به نظرمى رسد)، یا ضبط کننده ى اسطوره (خواه فردوسى ، خو اه مصنف
خداینامک که مأخذ شاهنامه بوده ) کلک زده اسطوره یى را که بازگو کننده ى آرزوهاى
طبقات محروم بوده به صورتى که در شاهنامه مى بینیم درآورده و ازاین طریق ، صادقانه از
منافع خود و طبقه اش طرفدارى کرده . طبیعى است که درنظر فردى برخوردار از منافع نظام
طبقاتى ، ضحاك باید محکوم بشود و رسالت انقلابى کاوه ى پیشه ورِ بدبختِ فاقد حقوق
اجتماعى باید در آستانه ى پیروزى به آخر برسد و تنها چرم پاره ى آهنگریش براى تحمیق
توده ها، به نشان پیوستگى خلل ناپذیر شاه و مردم به صور ت درفش سلطنتى درآید و
فریدون که بازگرداننده ى جامعه به نظام پیشین است و طبقات را از آمیختگى با
یکدیگر بازمى دارد باید مورد احترام و تکریم قراربگیرد.
حضرت فردوسى در بخش پادشاهى ضحاك از اقدامات اجتماعى او چیزى بر زبان نیاورده
به همین اکتفا کرده است که او را پیشاپیش محکوم کند، و در واقع بدون این که
موضوع را بگوید و حرف دلش را رو دایره بریزد حق ضحاك بینوا را گذاشته کف دستش .
دو تا مار روى شانه هایش رویانده که ناچار است براى آرام کردن شان مغز سر انسان بر
آن ها ضماد کند . حالا شما بروید درباره ى این گرفتارى مسخره از فردوسى بپرسید، چرا
مى بایست براى تهیه ى این ضماد کسانى را سر ببرند؟ چرا از مغز سر مردگان استفاده
نمى کردند؟ به هر حال براى دست یافتن به مغز سر آدم زنده هم اول باید او را بکشن د،
مگر نه ؟ خوب ، قلم دست دشمن است دیگر. شما اگر فقط به خواندن بخش پادشاهى
ضحاك شاهنامه اکتفا کنید، مطلقاً چیزى از اصل قضیه دستگیرتان نمى شود، همین قدر
مى بینید بابایى آمده به تخت نشسته که مارهایى روى شانه هایش است و چون ناچار
است از مغز سر جوانان به آن ها خوراك بدهد تا راحتش بگذارند مردم به ستوه مى آیند و
انقلاب مى کنند و دمار از روزگارش برمى آورند و فریدون را به تخت مى نشانند، و قهرمان
اصلى انقلاب هم آهنگرى است که چرم پاره ى آهنگریش را توك چوب مى کند. البته فکر
نکنید فردوسى علیه الرحمه نمى دانسته براى انقلاب کردن لازم نیست حتماً یکى چیزى را
توك چوب کند؛ منتها این چرم پاره ؛ را براى بعد که باید به نشانه ى همبستگى طبقاتى غارت کنندگان و غارت شوندگان درفش کاویانى علم بشود لازم دارد!
اما وقتى به بخش پادشاهى فریدون رسیدید، آن هم به شرطى که سرسرى از روى مطلب
نگذرید، تازه شست تان خبردارمى شود که اول مارهاى روى شانه ى ضحاك بیچاره بهانه
بوده و چیزى که فردوسى از شما قایم کرده و درجاى خود صدایش را بالا ن یاورده انقلاب
طبقاتى او بوده ؛ ثانیاً با کمال حیرت درمى یابید آهنگر قهرمان دوره ى ضحاك جاهلى
بى سروپا و خائن به منافع طبقات محروم از آب درآمده !
این نکته را کنارمى گذاریم که قیام مردم بر علیه ضحاك عملا قیام توده هاى آزاد شده از
قید و بندهاى جامعه ى اشرافى است برضد منافع خویش و درحقیقت کودتایى است که
اشراف خلع ید شده به راه انداخته اند ازطریق تحریک اجامر و اوباش برعلیه ضحاك که
آن ها را خاکسترنشین کرده . سؤال این است که خوب ، پس از پیروزى قیام ، چرا سل طنت
به فریدون تفویض مى شود؟ فقط به یک دلیل :
فریدون از خانواده ى سلطنتى است و به قول فردوسى فَرّ شاهنشهى دارد، یعنى خون
سلطنتى (که این بنده مطلقاً از فرمول شیمیایى چنین خونى اطلاع ندارد ) تو رگ هایش
جارى است ! این به اصطلاح فرّ شاهنشهى موضوعى است که فردوسى مدام رویش تکیه
مى کند. تعصب او در این عقیده که مردم عادى شایسته ى رسیدن به مقام رهبرى جامعه
نیستند شاید از داستان انوشیروان بهتر آشکارباشد:
قباد هنگام عبور از اصفهان شبى را با دختر دهقانى به سر مى برد و سال ها بعد خبر پیدا
مى کند که هم خوابه ى یک شبه ى شاهنشاه برایش یک پسر کاکل زرى به دنیا آورده که
بعدها انوشیروان نام مى گیرد و به سلطنت مى رسد . خوب ، این که نمى شود . مگر
ممکن است یک چنان پادشاه جمجاهى همین جورى از یک ز ن هشت من نُه شاهى
طبقه ى بقال چغال به دنیا آمده باشد؟ این است که قبلا به ترتیبى نژاد دختر مورد تحقیق
قرار مى گیرد و بى درنگ کاشف به عمل مى آید که نخیر، هیچ جاى نگرانى نیست ، دختره از
تخم و ترکه ى جمشید است و خون شاهان در رگ هایش جارى است !
درمیان همه ى تاجداران شاهنامه ى فردوسى ، ضحاك تنها کسى است که نمى تواند
بگوید:
منم شاه با فره ى ایزدى همم شهریارى ، همم موبدى
و این خود ثابت مى کند که ضحاك از دودمان شاهى و حتا اشراف دربارى نیست بلکه
فردى است عادى که از میان توده ى مردم برخاسته .
از آنجا که این دوره » : آقاى حصورى بسیار دقیق به این نکته اشاره مى کند . مى گوید
به کلى از جنبه هاى الهى که به دوره هاى دیگر داده اند، جداست باید پذیرفت که دوره اى
انسانى است …این ض حاك در نظر پردازنده ى اسطوره چنان ناپاك جلوه کرده است که دیگر
به لقب ایرانى آژى دهاك (یا اژدها ) و به اسم ایرانیش بیوراَسپ توجهى نکرده او را
یکباره غیرایرانى و به خصوص تازى خوانده و به خیال خود این ننگ را از دامن ایرانیان
سترده است که خدا نخواسته یکى از آن ها بر علیه امر مقدسى چون نظام طبقاتى قد علم
«! کند
وقتى که رد اسطوره ى ضحاك را توى تاریخ بگیریم به این حقیقت مى رسیم که ضحاك
فردوسى درست همان گئومات غاصبى است که داریوش از بردیا ساخته بود . اگ ر شما
به آن چه ابوریحان بیرونى درباره ى ضحاك نوشته نگاه کنید از شباهت مطالب او با
مطالب سنگ نبشت ه ى بیستون حیرت مى کنید . یک نکته ى بسیار بسیار مهم متن
است در دوره ى ضحاك ، و این دقیقاً همان « اشتراك در کدخدایى » ابوریحان اصطلاح
تهمت شرم آورى است که به مزدك بامدادان نیز وارد آورده اند. توجه کنید به
نزدیک شدن معتقدات مزدکى و ضحاکى ! مزدك هرگونه مالکیت خصوصى بیش از حد
نیاز را طرد و مالکیت اشتراکى را تبلیغ مى کرد. براى اشراف ، زنان درشمار اموال خصوصى
بودند نه به معنى نیمى از جامعه ى انسانى . این بود که درکمال حرام زادگى حکم مزدك
را تعمیم دادند و او را متهم کردند که زنان را نیز در تعلق تمامى مردان خواسته است .
که بیرونى به ضحاك نسبت داده ، همان تهمت شرم آورى « اشتراك در کدخدایى » آن
است که بعدها به آئین مزدك نیز بسته شد، زیرا کدخدایى به معنى دامادى و شوهرى
است ، مقابل کدبانویى .
حالا دیگر بماند که بیرونى راجع به دوره اى اظهارات تاریخى مى کند که اسطوره است و
لزوماً صورت تاریخ ندارد! آقاى حصورى مقاله اش را با این جمله ادامه مى دهد:
احقاق حق ضحاك که به گناه حفظ منافع مردم ماردوش و جادو از آب درآمده نبایدما »
را از دنبال کردن داستان جمشید باز دارد : مى بینیم که فریدون دوباره قالب قدیمى
شاهان کهن ایرانى را پیدا مى کند و به تلاطم دو ره ى ضحاك خاتمه مى دهد و جامعه را به
«. همان راهى مى برد که جمشید مى برد
مى بینید دوستان که حکومت ضحاك افسانه اى یا بردیاى تاریخى را ما به غلط ، به
اشتباه ، مظهرى از حاکمیت استبدادى و خودکامگى و ظلم و جور و بى داد فردى تلقى
کرده ایم . به عبارت دیگر شاید تنها شخصیت باستانى خود را که کارنامه اش به شهادت
کتیبه ى بیستون و حتا مدارکى که از خود شاهنامه استخراج مى توان ؛ کرد، سرشار از
اقدامات انقلابى توده یى است بر اثر تبلیغات سویى که فردوسى براساس منافع طبقاتى
و معتقدات شخصى خود براى کرده به بدترین وجهى لجن مال مى کنیم و آن گاه کاوه را
مظهر انقلاب توده اى به حساب مى آوریم در حالى که کاوه در تحلیل نهایى عنصرى
ضدمردمى است .
به این ترتیب پذیرفت ن دربست سخنى که فردوسى از سر گریزى عن وان کرده به صورت
یک آیه ى منْزَل ، گناه بى دقتى ماست نه گناه او که منافع طبقاتى یا معتقدات خودش
را در نظر داشته .
سیاست رژیم ها در جهان سوم ، ارتجاعى و استثمارى است . هر رژیم با بلندگوهاى
تبلیغاتیش از یک سو فقط آن چه را که خود مى خواهد یا به سود خود مى بیند، تبلیغ
مى کند و از سوى دیگر با سانسور و اختناق از انتشار هر فکر و اندیشه یى که با سیاست
نفع پرستانه ى خود درتضاد ببیند مانع مى شود. مى بینید که تاکنون هیچ محققى به شما
نگفته است که شاهنامه ى فردوسى ، اگر در زمان خود او حدود هزارسال پیش از این
مبارزه براى آزادى ایران عربزده ى خلیفه زده ى ترکان سلجوقى زده را ترغیب مى کرده ، امروز
باید با آگاهى بدان برخورد شود نه با چشم بسته .
بلندگوهاى رژیم سابق از شاهنامه به عنوان حماسه ى ملى ایران نام مى برد، حال آن که
در آن از ملت ایران خبرى نیست و اگر هست همه جا مفاهیم وطن و ملت را در کلمه ى
شاه متجلى مى کند. خوب ، اگر جز این بود که از ابتداى تأسیس رادیو در ایران هرروز صبح
به ضرب دمبک زورخانه توى اعصاب مردم فرویش نمى کردند . آخر امروزه روز فرّ
شاهنشهى چه صیغه اى است ؟ و تازه به ما چه که فردوسى جز سلطنت مطلقه
نمى توانسته نظام سیاسى دیگرى را بشناسد؟
در ایران اگر شما برمى داشتید کتاب یا مقاله یا رساله یى تألیف مى کردید و در آن
مى نوشتید که در شا هنامه فقط ضحاك است که فرّ شاهنشهى ندارد پس از توده ى مردم
برخاسته ؛ و این آدم به فلان و به همان دلیل محدودیت هاى اجتماعى را از میان برداشته
و دست به اصلاحات عمیق اجتماعى زده ، پس حکومتش به خلاف نظر فردوسى حکومت
انصاف و خرد بوده ؛ و کاوه نامى بر او قیام کرده اما یکى از تخم و ترکه ى جمشید را
به جاى او نشانده پس درواقع آن چه به قیام کاوه تعبیر مى شود، کودتایى ضدانقلابى
براى بازگرداندن اوضاع به روال استثمارى گذشته بوده ، اگر چوب به آستین تان نمى کردند،
این قدر هست که دست کم به ماحصل تتبعات شما دراین زمینه اجازه ى انتشار نمى دادند
و اگر هم به نحوى از دست شان در مى رفت ، به هزار وسیله مى کوبیدندتان . چنان که بر سر
برداشت هاى من از حافظ ، استادان شاخ پشمى فرهنگستانى رژیم درکمال وقاحت ؛ رأى
صادرفرمودند که مرا باید به محاکمه کشید، و بعد هم که اوضاع عوض شد به کلى جلو
انتشارش را گرفتند.
خوب . پس حقایق و واقعیات وجود دارند و آن جا هستند:
توى شاهنامه ، توى سنگ نبشته ى بیستون ، توى دیوان حافظ ، توى کتاب هایى که
خواندن شان را کفر و الحاد به قلم داده اند، توى فیلمى که سانسور اجازه ى دیدنش را
نمى دهد و توى هرچیزى که دولت ها و سانسورشان به نام اخلاق ، به نام بدآموزى ، به نام
پیش گیرى از تخریب اندیشه و به هزار نام و هزار بهانه ى دیگر سعى مى کنند توده ى مردم
را از مواجهه با آن مانع شوند. در هر گوشه ى دنیا، هر رژیم حاکمى که چیزى را
ممنوع الانتشار به قلم داد، من به خودم حق مى دهم که فکر کنم در کار آن رژیم کلکى
هست و چیزى را مى خواهد از من پنهان کند.
ما نمى گذاریم »: پاره یى از نظام ها اعما ل سانسور را با این عبارت توجیه مى کنند که
آن ها خودشان «. میکرب وارد بدن مان بشود و سلامت فکرى ما و مردم را مختل کند
هم مى دانند که مهمل مى گویند . سلامت فکرى جامعه فقط در برخورد با اندیشه ى
مخالف محفوظ مى ماند. تو فقط هنگامى مى توانى بدانى درست مى اندیشى که من
منطقت را با اندیشه ى نادرستى تحریک کنم . من فقط هنگامى مى توانم عقیده ى سخیفم
را اصلاح کنم که تو اجازه ى سخن گفتن داشته باشى . حرف مزخرف خریدار ندارد، پس تو
که پوزه بند به دهان من م ى زنى از درستى اندیشه ى من ، از نفوذ اندیشه ى من مى ترسى .
مردم را فریب داده اى و نمى خواهى فریبت آشکارشود . نگران سلامت فکرى جامعه
هستید؟ پس چرا مانع اندیشه ى آزادش مى شوید؟ سلامت فکرى جامعه تنها در گرو
همین واکسیناسیون بر ضد خرافات و جاهلیت است که عوارضش درست با نخستین تب
تعصب آشکار مى شود.
براى سلامت عقل فقط آزادى اندیشه لازم است . آن ها که از شکفتگى فکر و تعقل زیان
مى بینند جلو اندیشه هاى روشنگر دیوارمى کشند و مى کوشند توده هاى مردم احکام
فریب کارانه ى بسته بندى شده ى آنان را به جاى هر سخن بحث انگیزى بپذیرند و
اندیشه هاى خود را بر اساس همان احکام قالبى که برایشان مفید تشخیص داده شده
زیرسازى کنند.
توده یى که بدین سان قدرت خلاقه ى فکرى خود را از دست داده باشد، براى راه جستن به
حقایق و شناخت قدرت اجتماعى خویش و پیداکردن شعور و حتا براى توجه یافتن به
حقوق انسانى خود محتاج به فعالیت فکرى اندیش مندان جامعه ى خویش است . زیرا
کشف حقیقتى که این چنین در اعماق فریب و خدعه مدفون شده باشد ریاضتى عاشقانه
مى طلبد و به طور قطع مى باید با آزاداندیشى ؛ و فقدان تعصب جاهلانه پشتیبانى بشود
که این هم ناگزیر درخصلت توده ى گرفتار چنان شرایطى نخواهد بود.
این ماجراى ضحاك یا بردیا یک نمونه بود براى نشان دادن این اصل که حقیقت چه قدر
آسی ب پذیر است ، و در عین حال ، زدودن غبار فریب از رخساره ى حقیقت چه قدر مشکل
است . چه بسا در همین تالار کسانى باشند با چنان تعصبى نسبت به فردوسى ، که مایل
باشند به دلیل این حرف ها خرخره ى مرا بجوند و زبانم را از پس گردنم بیرون بکشند؛ فقط
به این جهت ک ه دروغ هزار ساله ، امروز جزو معتقدات شان شده و دست کشیدن از آن
براى شان غیر مقدور است .
«. آفتاب زیر ابر نمى ماند و حقیقت سرانجام روزى گفته خواهد شد » پیشینیان ما گفته اند
این حکم شاید روزگارى قابلیت قبول داشته و پذیرفتنى بوده اما در عص ر ما که
کوچک ترین خطایى مى تواند به فاجعه یى عظیم مبدل شود، به هیچ روى فرصت آن
نیست که دست روى دست بگذاریم و بنشینیم و صبر پیش گیریم که روزى روزگارى
حقیقت با ما بر سر لطف بیاید و گوشه ى ابرویى نشان مان بدهد.
امروز هر یک از ما که اینجا نشسته ایم ، باید خود را به چنان دستمایه یى از تفکر منطقى
مسلح کنیم که بتوانیم حقیقت را بو بکشیم و پنهانگاهش را بى درنگ بیابیم .
ما در عصرى زندگى مى کنیم که جهان به اردوگاه هاى متعددى تقسیم شده است . در هر
اردویى بتى بالا برده اند و هر اردویى به پرستش بتى واداشته شده . امیدوارم دوستان ! که
نه خودتان را به کوچه ى على چپ بزنید، نه سخن مرا به گونه یى جز آن چه هست تعبیر و
تفسیرکنید. اشاره ى من مطلقاً به بت سازى و بت پرستى نوبالغان نیست که مثلا مایکل
جکسن قرتى یا محمدعلى کلى ، کتک خور حرفه اى براى شان به صورت خدا در مى آید .
اشاره ى من به بیمارى کودکانه تر، اسف انگیزتر و بسیار خجلت آورتر کیش شخصیت است
که اکثر ما گرفتار آنیم . مایى که کلى هم ادعامان مى شود، افاده ها طَبق طَبق ، و مثلا
خودمان را مسلح به چنان افکار و اندیشه هاى متعالى مى دانیم که نجات دهنده ى بشریت
از یوغ بردگى جدید است . بله ، مستقیماً به هدف مى زنم و کیش شخصیت را مى گویم .
همین بت پرستى شرم آور عصر جدید را مى گویم که مبتلا به همه ى ما است و شده است
نقطه ى افتراق و عامل پراکندگى مجموعه یى از حسن نیت ها تا هر کدام به دست
خودمان گرد خودمان حصارهاى تعصب را بالا ببریم و خودمان را درون آن زندانى کنیم .
انسان به برگزیدگان بشریت احترام مى گذارد و از مشعل اندیشه هاى آنان روشنا یى
مى گیرد اما درست از آن لحظه که از برگزیدگان زمینى و اجتماعى خود شروع به ساختن
بت آسمانى قابل پرستش مى کند، نه فقط به آن فرد برگزیده توهین روا؛ مى دارد بلکه
على رغم نیات آن فرد برگزیده ، برخلاف تعالیم آن آموزگار خردمند که خواسته است او را
از اعماق تعصب و نادانى بیرون کشد، بار دیگر به اعماق سیاهى و سفاهت و ابتذال و
تعصب جاهلانه سرنگون مى شود. زیرا شخصیت پرستى لامحاله تعصب خشک مغزانه و
قضاوت دگماتیک را به دنبال مى کشد، و این متأسفانه ، بیمارى خوف انگیزى است که
فرد مبتلاى به آن با دست خود تیشه به ریشه ى خود مى زند.
انسان خردگراى صاحب فرهنگ چرا باید نسبت به افکار و باورهاى خود تعصب بورزد؟
تعصب ورزیدن کار آدم جاهل بى تعقل فاقد فرهنگ است : چیزى را که نمى تواند
درباره اش به طور من طقى فکر کند، به صورت یک اعتقاد دربست پیش ساخته مى پذیرد و
درموردش هم تعصب نشان مى دهد. چوبى را نشانش بده ، بگو تو را این آفریده ، باید
روزى سه بار دورش شلنگ تخته بزنى هربار سیزده دفعه بگویى من دوغم . کارش تمام
است . برو چند سال دی گر برگرد به اش بگو خانه خراب ! این حرکات که مى کنى و این
مزخرفاتى که به عنوان عبادت بلغور مى کنى ، معنى ندارد! مى دانید چه پیش مى آید؟
مى گیرد پاى همان چوبى که مى پرستد درازت مى کند به عنوان کافر حربى سرت را گوش تا
گوش مى برد! این را به اش مى گوییم تعصب . حالا بفرمایید به این بنده ى شرمنده
بگویید چرا تعصب نشان دادن آن بابا جاهلانه است ، تعصب نشان دادن ما که خودمان
را صاحب درایت هم فرض مى کنیم عاقلانه ؟
تبلیغات رژیم ها هم درست از همین خاصیت تعصب ورزى توده هاست که بهره بردارى
مى کنند. دست کم براى ما ایرانى ها این گرفتارى بسیار محسوس است .
از نهضت عظیم تصوف که چشم بپوشیم و دلایل نضج و نفوذ آن را استثنا کنیم ، به علل
متعددى که یک خفقان سنتى دو هزار و پانصد ساله را بر قلمرو موسوم به ایران تحمیل
کرده است اندیش مندان وطن ما که از قضا تعدادشان چندان هم کم نبوده هرگز
به درستى نتوانسته اند پاك و ناپاك و شایست و ناشایست و درست و نادرست افکار و
عقاید را چنان که باید با جامع ه در میان نهند.
توده که غافل و ن ادان و بى سواد ماند و تعصب جاهلانه کورش کرد، اندیشه و فرهنگ هم
از پویایى مى افتد و در لاك خودش محبوس مى شود و درنتیجه ، تبلیغات چى هاى حرفه اى
مى توانند هر اندیشه یى را بر زمینه ى تعصب عامه قابل پذیرش کنند . وقتى لقب جبار
آدم خوارى مثل شاه صفى را بگذارند ظل الله، یارویى که همه ى فکر و ذکرش اللّه است چه
کند؟
نمونه مى دهم :
یکى از پرشکوه ترین مبارزاتى که طى آن ملتى توانسته است تمام فرهنگ خود؛ را به
میدان بیاورد و به پشتوانه ى آن پوزه ى اشغالگران را به خاك بم الد نهضت تصوف در
ایران بوده است .
همه مى دانیم که ایرانیان فریب در باغ سبزى را خوردند که اعراب با شعار مساوات و
عدل و انصاف به آن ها نشان داده بود. بحران هاى اجتماعى ایران هم به این
فریب خوارگى تحرك بیش ترى بخشید تا آن جا که مى توان گفت دفاعى از کشور صورت
نگرفت و دروازه ها از درون به روى مهاجمان گشوده شد . اما اعراب با ورود به ایران
شعارهاى خود را فراموش کردند و روشى با ایرانیان در پیش گرفتند که فى الواقع رفتار
فاتح با مغلوب و خواجه با برده بود . کار عرب ص حراگرد در ایران به جایى رسید که وقتى
پیاده بود ایرانى حق نداشت سوار مرکب بماند و وقاحتش به آن جا رسید که بگوید اگر
سگ و خوك ایرانى از جلو نمازخانه بگذرد نماز عرب باطل است !
عرب بیابان گرد بى فرهنگ به ملتى که فرهنگى عمیق داشت و به مظاهر هنرى خود
به شدت دلبسته بود، گفت موسیقى حرام است ، شعر مکروه است ، رقص معصیت است ،
هنرهاى تجسمى (نقاشى و حجارى و چهره سازى و پیکرتراشى ) کفر محض است . اما ایرانى
با همه ى فرهنگش به پا خاست و دربرابر این تحریم ایستاد و به جنگ آن رفت و بر بنیاد
همان دینى که هرگونه تجلى ذوق و فرهنگ و هنر را به آن صورت فجیع منع کرده بود،
نهضت تصوف را تراشید و عاشقانه ترین شعر زمینى را و موسیقى را و رقص را در قالب
قول و سماع به خانقاه ها برد. زیباترین معمارى را به عنوان معمارى اسلامى ارائه داد و
گنبدهایى بالاى این مسجد و آن مزار به وجودآورد که رنگ در آن ها موسیقى منجمد
است و طرح ها و نقش هاى آن به حقیقت تجلى عقده ى ممنوعه و سرکوفته ى رقص . این
نهضت نه فقط فرهنگ ایرانى را نجات بخشید بلکه تمامى احساسات ملى و ضد عربى
ایرانیان را هم از طریق عناصر و اشکال نمادین ، هم چون متلکى به خورجین هنر اسلامى
چپاند. نقوش هنرهاى اسلامى ایران از این لحاظ به راستى قابل مطالعه است : مثلا طرح
موسوم به بته جقه همان سرو است . سروى که از فراسوهاى آیین زرتشت مى آید و براى
ایرانیان درخت مقدس بوده ، و نشانه ى جاودانگى و سرسبزى ابدى ، که لابد ردیف هاى آن را
در کنده کارى هاى تخت جمشید دیده اید. قوس ها و دوایر طرح معروف به اسلیمى نیز، اگر
از من بپرسید مى گویم همان انار میوه مقدس زرتشتى است که استیلیزه شده و
گلش به شعله هاى آتش مى ماند که یادآور آتشکده هاست و سرش به تاج کیانى
مى ماند.
بگذارید حقیقت تلخ ترى را به تان بگویم :
به دو « یاد نگیرد و تمرین نکند » اگر « نیاموزد » این دستگاه پیچیده یى که مغز ماست اگر
پول سیاه نمى ارزد. اگر آدمى زاد تو جنگل با گرگ ها بزرگ بشود، نه ؛ مغزش به دادش
خواهد رسید، نه حتا قوه ى ناطقه اش را خواهد توانست کشف کند . با جاهاى دیگر دنیا
کارى ندارم ، در ایران خودمان توده ى ملت ما در تمام طول تاریخش امکان تعقل ، امکان
تفکر، امکان به کارگرفتن این چیزى را که به اش مغز مى گویند نداشته . البته این که در
تاریخ ملتى نوابغى چون خوارزمى و خیام و حافظ و بیرونى و ابن سینا به ظهور برسند،
مطلبى دیگر است . اولا که خوارزمى و خیام و امثالهم نمى توانسته اند انقلابى اجتماعى را
طرح بریزند یا به پیش برانند و دانش شان هم چیزى نبوده است که به کارِ توده آید، و
همان بهتر ! تازه غولى چون حافظ هم که به اعتقاد من تاج سر همه ى شاعران همه ى
زبان ها در همه ى زمان ها است وقتى دردسترس توده قرارگرفت سرنوشتش چه خواهدبود،
جز این که با دیوانش فال بگیرند؟
من نمى گویم توده ى ملت ما قاصراست یا مقصر، ولى تاریخ ما نشان مى دهد که این
توده حافظه ى تاریخى ندارد . حافظه ى دست جمعى ندارد، هیچ گاه از تجربیات عینى
اجتماعیش چ یزى نیاموخته و هیچ گاه از آن بهره یى نگرفته است و درنتیجه هر جا کارد به
استخوانش رسیده ، به پهلو غلتیده ، از ابتذالى به ابتذال دیگر و این حرکت عرضى را
حرکتى درجهت پیشرفت انگاشته ، خودش را فریفته . من متخصص انقلاب نیستم ولى
هیچ وقت چشمم از انقلاب خود انگیخته آب نخورده . انقلاب خود انگیخته مثل ارتش
بى فرمانده بیش تر به درد شکست خوردن و براى اشغال شدن گزك به دست دشمن دادن
مى خورد تا شکست دادن و دمار از روزگار دشمن برآوردن . ملتى که حافظه ى تاریخى ندارد،
توصیف شود، درنهایت به « شکوهمند » انقلابش به هراندازه هم که از لحاظ مقطعى
آن صورتى درمى آید که عرض شد . یعنى در نهایت امر چیزى ارتجاعى ازآب در مى آید .
یعنى عملى خلاق صورت نخواهد داد. دربرابر بى داد مغ ها و روحانیان زردشتى که تسمه از
گرده اش کشیده اند فریب عرب ها را مى خورد . درواز ه ها را به روى شان بازمى کند، و
دویست سال بعد که از فشار عرب به ستوه آمد و نهضت تصوف را به راه انداخت ، دوباره
فیلش یاد هندوستان مى کند و عناصر زردشتى را که با آن خشونت دور انداخته ، پیش
مى کشد و از شباهت جقه ى انار به تاج کیانى براى سوزاندن دماغ عرب ها طرح اسلیمى
مى آفریند هنرش پیش مى رود ولى جامعه در عمل واپس گرایى مى کند. شاه اسمعیل
به دلایل سیاسى مى افتد وسط که مملکت را شیعه کند (کارى که فرض کنیم از لحاظ
سیاسى بسیار خوب است ، زیرا کشور را از اضمحلال نجات مى دهد) ولى این کار به بهاى
سنگینى تمام مى شود: به قیمت از دست رفتن فرهنگ و هنر و دانش در ایران ، و از آن
جمله به بهاى جان حدود نیم میلیون نفر آدمى زادى که حاضر به قبول مذهب دیگرى
نیستند و نمى خواهند دست از سنّى گرى بردارند و توى اذان شان بگویند: على ولى اللّه . اما
همین توده که ؛ از ترس شمشیر شیعه شد یا تظاهر به شیعه گرى کرد، چندى بعد به کلى
موضوع را از یاد مى برد و چنان تعصبى جانشین حافظه ى تاریخیش مى شود که بیا و
تماشاکن! حتا قبول مى کند که اگر پنج تا سنّى بکشد یک راست راهى بهشت مى شود .
به شاهش که ضمناً ریاست مذهبى هم دارد و لقب خودش را گذاشته کلبِ آستان على
مى گوید: مرشد کُل و در رکابش براى اعتلاى دین شمشیرمى زند و جهانگیرى مى کند، حال
آن که مرشد کل شب و روزش به مى گسارى مى گذرد و براى دست یافتن به زن شرعى
پادشاه فلان کشور، خاك آن کشور به توبره مى کند!
برگردیم به مطلب مان :
بارى ، نقاشى و رقص و موسیقى و شعر دست به دست هم داد و درست از قلب مراکز
اسلامى ، از میان خانقاه ها به تپش درآمد و غریو این فرهنگ سرشار از زیبایى حتا در قصور
خلفاى ظاهراً مسلمان هم طنین افکند. تا این جا رهبرى مقاومت و مبارزه با متفکران و
آزاداندیشان بود و على رغم دربار خلفا که به شدت و حدت به صوفى کشى و قلع و قم ع
صوفیان سرکش پرداخته بود، تصوف تا آنجا نفوذ پیدا کرد که خانقاه ها عملا به صورت
مراکز اصلى مذهبى درآمد.
متأسفانه این جا مجال آن نیست که نشان بدهم اسلام عربى چه بوده و اسلامى که
تصوف ایرانى از آن ساخت چه . اما مى توانم نکته ى کو تاهى از معتقدات یکى از سران
صوفیه را نقل کنم ، که مشت نمونه ى خروار است :
بزرگ )« الله اکبر » صوفیان گرد آمده بودند در خانقاه ، و از بیرون بانگ اذان برخاست که »
«(! است خدا). شیخ سرى جنبانید و گفت : و اَنَا اکبرُ منه . (من از خدا بزرگ ترم
اما کار تصوف به کجا کشید؟ هیچ . پس از آن که نقش سیاسى اجتماعى خودش را به
انجام رساند، پادشاهان ایران آن را از درونمایه ى فرهنگى و ملیش خالى کردند و به صورت
پفیوزى و مفتخورى و درویش مسلکى درش آوردند و ازش آلت معطله ساختند تا
بى مزاحم تر، بتوانند به نوکرى و سرسپردگى دربار خلفاى عرب افتخار کنند و خون
وطن خواهان و استقلال طلبان را بریزند . البته این طرحى اجمالى و فشرده بود که دادم و
بعید نیست پاره یى برداشت هایم نادرست هم باشد . این طرح را دادم تا بتوانم بگویم که
آن نهضت عظیم چه بود و چه شد . اما بعدها که مورخان مغرض قلم به مزد، به اقتضاى
سیاست هاى روز گفتند تصوف از همان اول چیزى مفت خورى و گدامنشى و
درویش مسلکى نبوده ، ما این حکم را مثل وحى منزل پذیرفتیم .
اگر گفته اند انوشیروان آدمکش دودوزه باز فرصت طلب مظهر عدل و انصاف بوده ، این
حکم را هم مانند وحى منزل پذیرفته ایم و اگر فردوسى اشتباه کرده یا ریگى به کفش
داشته و اسطوره ى ضحاك را به آن صورت ؛ جازده ، حتا طبقه ى تحصیل کرده و مشتاق
حقیقت ما نیز حکم او را مثل وحى منزل پذیرفته اند.
من موضوع قضاوت نادرست درباره ى نهضت تصوف یا اسطوره ى ضحاك را به عنوان دو
نمونه ى تاریخى مطرح کردم تا به شما دوستان عزیز نشان بدهم که حقیقت چه قدر
آسی ب پذیر است . این نمونه ها را آوردم تا آگاه باشید چ ه حرام زادگانى بر سر راه
قضاوت ها و برداشت هاى ما نشسته اند که مى توانند به افسونى دوشاب را دوغ و سفید
را سیاه جلوه دهند و بوقلمون رنگ کرده را جاى قنارى به ما قالب کنند .این نمونه ها را
آوردم تا چنان که در ابتداى صحبتم گفتم ، زمینه اى باشد براى آن که به نگرانى هایم
بپردازم ، نگرانى هاى جان گزایى که از فردا، از آینده ، روحم را مى تراشد و اره به
استخوان هایم مى کشد. حالا که این زمینه را به وجود آوردم مى توانم به شما بگویم که
در شرایط درون مرزى تعصب اگر براى روشنف کران جامعه کوچک ترین امکان عمل کردن به
رسالت اجتماعى و انسانى وجود ندارد، از شما که طبقه ى تحصیل کرده و آگاه جامعه
هستید و این بختیارى را هم داشته اید که چندگاهى دور از دسترس اختناق به خودآموزى
بپردازید هرگز پذیرفته نیست که هر حک مى و هر ایسمى را وحى منزل تلقى کنید و
نسنجیده و اندیشه ناکرده ، هر حکم پیش ساخته اى را بپذیرید . این امکان براى شما وجود
دارد که چند صباحى از نعمت آزادانه اندیشیدن برخوردار باشید، پس از این امکان تا
آن جا که فرصت دارید سود بجویید. اگر از یک دانشجوى دانشگاه هاى ایران این سخن
پذیرفتنى باشد که در شرایط ناساز مجبور به قبول احکامى مى شود که ظاهر شسته
رفته یى داشته و وسیله یى براى سنجیدن لنگى هاى این احکام دراختیارش نبوده ، بارى چنین
سخنى از هیچ یک شما پذیرفته نیست .
بر اى شما مجال بحث و جدل هست . شما به این بحث و جدل ها، به بده بستان هاى
فکرى ، محتاجید، موظفید، ناچارید، زیرا حیات فرداى ما به آن بستگى دارد. زیرا فردا دوباره
اگر تو اشتباه کنى ، سلامت و هستى مرا به خطر مى اندازى و اگر من به غلط بروم ، تو را به
بى راهه مى کشم . خطر کم دانستن از خطر ندانستن بیش تر است . واقعاً راست گفته اند
ناآگاهى توده ، .« نیمه حکیم بلاى جان است نیمه فقیه بلاى ایمان » قدیمى هاى ما که
خود خطرى بالقوه هست ، چون ناگهان مى جنبد و بى فکر و بى هدف دست به عمل مى زند؛
اما اگر تو نتوانى درست اندیشه کنى ، آن خطر بالقوه به فاجعه یى مبدل مى شود.
شما باید درهرلحظه ، خودتان را به محاکمه بکشید که آیا واقعاً آن چه مى گویم و
مى کنم درست است ؟ آیا مى توانم بى هیچ نگرانى و دغدغه یى ادعا کنم که اگر از
شرافت انسانى خود بخواهم ضامن صحت اندیشه ها و برداشت هاى من بشود، بى لحظه یى
تردید این ضمانت را خواهد پذیرفت ؟ شما حق ندارید کم بدانید، حق ؛ ندارید بلغزید، حق
ندارید اشتباه کنید، زیرا فقط دیوانه ها مى توانند توهمات شان را حقیق ت صرف تلقى کنند و
از احتمال اشتباه هم کک شان نگزد.
حرف آخرم را بگویم : شما حق ندارید به هیچ یک از احکام و آیه هایى که از گذشته به
امروز رسیده و چشم بسته آن ها را پذیرفته اید، اي مان داشته باشید . ایمان بى مطالعه
سد راه تعالى بشرى ا ست . فقط فریب و دروغ است که از اتباع خود ایمان مطلق
مى طلبد و به آن ها تلقین مى کند که اگر شک آوردید، روى تان سیاه مى شود؛ چرا که تنها و
تنها شک است که آدمى را به حقیقت مى رساند. انسان متعهد حقیقت جو هیچ دگمى ،
هیچ فرمولى ، هیچ آیه اى را نمى پذیرد مگر این که نخست در آن تعقل کند، آن را در
کارگاه عقل و منطق بسنجد، و هنگامى به آن معتقد شود که حقانیتش را با دلایل متقن
علمى و منطقى دریابد . وقتى منطق دیالکتیکى مرا مجاب کرده باشد که آب دو رودخانه
نمى تواند مرا به یک سان ترکند، من حق دارم به تجربه هاى تاریخى شک کنم ؛ مگر این که
شرایط پیروزى فلان تجربه ى تاریخى سر مویى با شرایط جامعه ى من تفاوت نکند .
کوتاه ترین فاصله ى میان دو نقطه خط راست است بى گمان ، اما در هندسه به ما
آموخته اند که ه مین نکته ى از آفتاب روشن تر هم تا به طور علمى اثبات نشود، قابل
اعتنا نمى تواند بود . و ما در همان حال به مهملاتى ایمان مى آوریم که تنها اگر ذره یى به
چشم عقل در آن نگاه کنیم از سفاهت خود به خنده مى افتیم .
یک نگاهى به ادیان موجود جهان بیندازید:
اعتقاد و ایمان دینى و مذهبى ، از بت پرستى بگیریم بیاییم تا دین موسى و بودیسم و
آیین زرتشت و مسیحیت و چه و چه ، معمولا مثل یک صندوقچه ى دربسته به طور ارثى از
والدین به فرزند منتقل مى شود. به احتمال قریب به یقین ، همه ى ما که زیر این سقف
جمع شده ایم ، اگر اهل مذهبیم به مذهبى هستیم که والدین ما داشته اند. البته این جا
صحبت از مذهب است نه دین . دین ، تنه ى اصلى و نخستین است . در مقاطعى از تاریخ ،
دین ، به دلایل مختلف گرفتار انشعاب مى شود و مذاهب شاخه وار از آن مى روید و جدا
سرى پیش مى گیرد. گویا دین اسلام هفتاد و چند شاخه یا مذهب داشته که امروز به
حدود صد و سى و چهل رسیده . هر مذهبى هم طبعاً براى خودش یک جامعه ى روحانیت
دارد.
افراد جامعه ى روحانیت هر مذهبى هم لامحاله معتقدند که تنها مذهب ایشان بر حق
است و مذاهب دیگر و ادیان دیگر کفرند و غلط زیادى مى کنند. این هم قبول ، چون اگر
چنین اعتقادى نداشته باشند که باید بروند دین دیگرى اختیارکنند.
حالا ما یک لحظه مذاهب موجود جهان را روى زمین در دعواى کفر و دین باقى بگذاریم ،
خودمان اوج بگیریم و از بیرون ، از آن بالا، به شان نگاهى بیندازیم :
مسیحى (با کاتولیک و پروتستان و انجیلى و کواکر و گریگورى و ارتودکس ؛ آن کارى
نداریم ، چون این ها از مقوله ى جنگ داخلى است )، مسلمان (با سنى و شیعه و حنفى و
حنبلى و مذاهب دیگر اسلام هم کارى نداریم )، بودایى (با شینتو و کنفوسیوسى و دائویى
این هم کارى نداریم ) برهمایى ، زردشتى ، مهرى ، مانوى ، بت پرست ، آفتاب پرست ،
آتش پرست ، شیطان پرست ، گاوپرست ، یهودى … و همه با این اعتقاد که فقط مذهب
من بر حق است .
خوب ما که رفته ایم از بالا نگاه مى کنیم براى مان یک سؤال مطرح مى شود:
بالاخره همه ى این ها که نمى توانند مذهب بر حق باشند . عقل حکم مى کند که فقط یکى
از این همه بر حق باشد . منظور من البته فقط یک مثال است و در مثل مناقشه
نیست . و من هم در مقامى نیستم که به حق و ناحق بودن این مذهب و آن مذهب
حکم یا رد حکم کنم ، اما این را مى توانم بگویم که من به صرف ادعاى آن کاهن
بودایى به بر حق بودن بودیسم ، محال است ایمان بیاورم ، چرا ؟ تنها به این دلیل بسیار
ساده که او مذهبش به اش ارث رسیده و آن را بدون منطق و بدون حق انتخاب پذیرفته
است ، پس هیچ جهتى ندارد ادعایش درست باشد . بود ایى گریش را ارث برده و به این
دلیل بسیار سست مى گوید دین بودا برحق است ؛ پس اگر در یک خانواده بت پرست
متولد مى شد و بت پرستى را به ارث مى برد مى گفت بت پرستى بر حق است . حتا اگر یک
لحظه هم قبول کنیم که واقعاً بودیسم دین برحقى است ، باز حرف آن بابا یاوه است .
انسان ذى شعور فقط به چیزى اعتقاد نشان مى دهد که خودش با تجربه ى منطقى خودش
به آن دست یافته باشد . با تجربه ى عینى ، علمى ، عملى ، قیاسى ، فلسفى ، و با دخالت
دادن همه ى شرایط زمانى و مکانى .
انسان ی ک موجود متفکر منطقى است و لاجرم باید مغرورتر از آن باشد که احکام
بسته بندى شده را بى دخالت مستقیم تعقل خود بپذیرد. پذیرفتن احکام و تعصب ورزیدن
بر سر آن ها توهین به شرف انسان بودن است .
متأسفانه ب اید قبول کرد که ما بسیارى چیزها را پذیرفته ایم فقط به این جهت که یک
لحظه نرفته ایم از بیرون ، از آن بالا به آن ها نگاهى بیندازیم .
جنگ و جدل هاى عقیدتى فقط بر سر این راه مى افتد که هیچ یک از طرفین دعوا طالب
رسیدن به حقیقت نیست و تنها مى خواهد عقیده سخیفش را به کرسى بنشاند . و چنین
جنگ و مرافعه یى درست به همین سبب حقیر و بى ارزش و اعتبار و خاله زنکى ، وهن آمیز و
در نهایت امر مأیوس کننده است . داریم تلفنى با ولایت صحبت مى کنیم . طرف مى گوید
هشت صبح است و من مى گویم هشت شب است و هر دو هم راست مى گوییم . اما
دعوامان مى شود، چرا که یکدیگر را به دروغگویى متهم مى کنیم . او از پنجره بیرون را نگاه
مى کند و بر سر من فریاد مى زند: با این ؛ آفتابى که مى درخشد چه طور به خودت اجازه
مى دهى مرا دست بیندازى و دروغى به این بى مزگى بگویى ؟
من هم از پنجره بیرون را نگاه مى کنم و دادم در مى آید که : یاللعجب ! ببین حرام زاده
چه جورى دارد مرا ریشخند مى کند!
و جنگ حیدرى نعمتى شروع مى شود در صورتى که هیچ کدام مان دروغگو نیستیم . فقط
کوتاه بینیم ، فقط شرایط یکدیگر را درك نمى کنیم ، دانش و تیزبینى نداریم و شرایط
زمانى و مکانى را در استنتاجات و برداشت هاى سطحى اى که داریم دخالت نمى دهیم .
آیا این توهین به منزلت انسان نیست که این چیز شگفت انگیز، این اسباب موسوم به
مغز و سیستم فکرى فقط و فقط بر عرصه ى خاك در تملک اوست ، و آن وقت گوسفندوار
به دنبال احکام غالباً بیمارگونه یى مى افتد و این مفکره ى زیباى غرورآفرین را بلااستفاده
مى گذارد و ازش آلت معطله مى سازد؟
کوتاه کنم :
بر اعماق اجتماع حرجى نیست اگر چنین و چنان بیندیشد ی ا چنین و چنان عمل کند، اما بر
قشر دانش آموخته ى نگران سرنوشت خود و جامعه ، بر صاحبان مغزهاى قادر به تفکر،
حرج است . بر آن دانشجوى محروم از آزادى که امکان بحث و جست وجو به اش نمى دهند،
حرجى نیست ، اما بر شما که از امکان تفحص و مباحثه و بده بستان فکرى برخوردارید،
حرج هست . ب ه ویژه که شما کناره جویى نمى کنید، به من چه نمى گویید، مردمى کوشایید
و مسؤولیت مى پذیرید. پس بر شما است به جاى جامعه یى که امکان تفکر منطقى از
آن سلب شده است عمیقاً منطقى فکر کنید. خب : پرسش نگران کننده من این است :
شما جوان ها که مردمى شریفید، از سرشتى ویژه اید، دربند نام و نان نیستید، تنها سود و
سلامت جامعه را مى خواهید و جان در سر عقیده مى کنید، کجاى کارید؟ چه برنامه یى
دردست دارید؟ چه مى خواهید بکنید؟
کسى به این پرسش دردناك من پاسخى نداده است ، شما به خودتان چه جوابى مى دهید؟
اگر دل کوچک تان نمى شکند، من خود بگویم . گمان کنم جواب این باشد که : چو فردا
شود فکر فردا کنیم .
فقط براى تان متأسفم !
از این سؤال هم مى گذرم و سؤال دیگرى ، سؤال نرم ترى مطرح مى کنم :
فردا چه مى باید بکنید؟ آیا شما از خود چیزى ساخته اید که فردا به کارى بیاید؟ با نظرى
انتقادى در خود نگاه کرده اید که ببینید زیرسازى فرهنگى تان در چه حال است ؟
بسیارى از فرزندان ملت ما که در خارج از کشور تحصیل مى کنند، هنگام ؛ خروج از ایران به
دو دلیل کاملا روشن زیرساخت فکرى سالم ندارند. نخست به این دلیل که اصولا در سنینى
نیستند که مسائل فرهنگى و هویت ملى براى شان مطرح بوده باشد یا از شرایط اجتماعى
وطن مان آگاهى هاى لازم به دست آورده باشن د، و دوم به این دلیل که اگر هم به این
مسائل توجهى نشان مى داده اند، فضاى سیاسى کشور فضایى نبوده است که در آن
آزادانه توانسته باشند راجع به این مسائل اندیشه و بررسى کنند . یکى این که امکان
دستیابى به منابع چنین تحقیقات و تت بعات کارسازى درمیان نبوده ، دیگر این که آمارها
و اطلاعاتى که در دسترس گذاشته مى شود قابل اعتماد نیست . به قولى دروغ بر سه نوع
است : کوچیک و بزرگ و آمار . حتا جامعه شناسان ما از حقایق جامع ه مان آگاهى هاى
درستى ندارند.
پس کاملا طبیعى است که غالب جوانان ما هنگام خروج از کشور، مانند ترکه ى نازکى
که از درختى بچینند، هیچ ریشه یى با خود نداشته باشند . اگر منى در این سن و سال ناگزیر
به جلاى وطن شود، به هر حال ریشه هایش را با خود مى آورد، اما دانشجوى جوان یک
قلمه بی ش نیست ؛ نهال نازکى است که تازه از درخت بریده در این خاك غربت نشا
کرده اند و ناگزیر ریشه یى که مى گیرد از این آب و خاك است . گیرم ریشه مى کند اما در
خاکى که از او نیست . و فردا که به وطن برگردد ریشه یى با خود مى برد که بدلى و قلابى
است ، با جغرافیاى فرهنگى ما بیگانه است و با آن نمى خواند.
من از ته قلب امیدوارم در این قضاوت خود یکصد و هشتاد درجه به خطا رفته باشم اما
تا آن جا که با اجتماعات دانشجویى خارج کشور تماس داشته ام و به چشم دیده ام ، در
ایشان چندان دغدغه یى نسبت به این موضوع بسیار بسیار حساس احساس نکرده ام .
دوستان بسیارى را دیده ام که ظاهراً محیط ایرانى دارند، البته به خیال خودشان . یعنى
قرمه سبزى مى خورند، با دمبک رنگ روحوضى مى زنند، رقص باباکرم را به رقص هاى
کابار ه یى ت رجیح مى دهند، یا اگر اعتقادات مذهبى دارند، نماز مى خوانند و روزه مى گیرند،
نسبت به چگونگى ذبح گوشتى که مى خورند، حساسیت فراوان نشان مى دهند و پاره یى از
آن ها اصلا خوردن گوشت را کنار مى گذارند و اگر نشود چادر به سرکنند، با چارقد مى سازند.
با مادرزن و برادرزن و خواهر زن و زن برادرشان زیر یک سقف زندگى مى کنند و بر این
گمان باطلند که چون سفره ى غذا را روى زمین مى گسترند، فرهنگ ملى شان را حفظ
کرده اند و ایرانى باقى مانده اند . عادت را با فرهنگ اشتباه مى کنند و خود را فریب
مى دهند، چون یادشان رفته است که آقازاده شان حتا زبان مادریش را بلد نیست و از
فارسى احتمالا فقط کلمه ى پدرسوخته را یاد گرفته ؛ که معنیش را هم نمى داند و تازه با
لهجه ى آمریکایى هم چیز بسیار هشلهفى از آب درمى آید!
من متأسفانه تحصیل کردگان جهان دیده ى بسیارى را دیده ام که از فرداى کشورمان هیچ
دغدغه یى به دل ندارند. تحصیلکردگان زیادى را دیده ام که فردا چون به وطن برگردند،
موجود بیگانه یى خواهندبود در حد یک مستشار خارجى ؛ بى هیچ آشنایى با فرهنگ ایرانى
خود، بى هی چ آشنایى با تاریخ خود، با ادبیات خود، با هنر خود . موجودى تک بعدى و فاقد
خلاقیت که در بهترین شرایط یک ماشین است و بس . درای ن جا که وطنش نیست بیگانه
است و در آن جا هم که وطن اوست بیگانه .
رسیدن به درجه ى تخصص در فلان یا بهمان رش ته به هیچ وجه مفهومش صاحب فرهنگ
شدن و هویت فرهنگى یافتن نیست ، و سؤال آزاردهنده یى که مدام براى من مطرح
مى شود این است که فردا وطن ما به فرد فرد این جوانان تحصیل کرده نیاز خواهد داشت ،
آیا فردا که این جوانان به وطن مراجعت کنند تنها لیسانس و دکترا و فوق دکترا یا
گواهینامه ى فلان یا بهمان رشته ى علمى که به دست آورده اند براى پاسخ گویى به آن
همه نیازهایى که داریم کافى خواهد بود؟
به آخر حرف هایم رسیده ام ، پرچانگى من هم خسته تان کرده است ، دوستان یک بار دیگر بر
مطلبى که پیش از این گفتم برگردم :
انسان از یک فضاى مختنق که رها مى شود با اولین احساسى که از آزادى فکر و عقیده
به او دست مى دهد به هیجان در مى آید، و این امرى بسیار طبیعى است . احساس این که
انسان مى تواند بدون وحشت از تعقیب مأموران دستگاه تفتیش عقاید، با اعتماد و
استقلال و اختیار تام و تمام براى خودش عقیده و نظریه یى برگزیند احساسى سخت
شورانگیز است . این احساس اما گاه مى تواند باعث لغزش شود . این احساس اما گاه
سبب مى شود که ما بدون تفکر و تعمق نخ ستین عقیده یى را که بر سر راه مان قرارگرفت
بپذیریم ؛ یعنى به طرزى مطلق و مجرد، و فارغ از این اندیشه که این عقیده در شرایط
اقلیمى و فرهنگى ایران کاربردى هم دارد یا نه . من باید این احتمال را قبول کنم که
فلان یا بهمان عقیده را در کمال حسن نیت و منتها با چشم بسته پذیرفته ام ، پس نباید
نسبت به آن تعصب خشک نشان دهم . باید این احتمال را بپذیرم که شاید دیگران نیز
در شرایطى مشابه من ، به اعتقاداتى دست یافته اند پس عاقلانه نیست که با آن ها
جداسرى و دشمنى ساز کن م زیرا نتیجه ى این تعصب ورزیدن و لجاج به خرج دادن چیزى جز
شاخه شاخه شدن نیست ، چیزى جز تجزیه شدن ، خرد شدن ، تفکیک ؛ شدن ، ضربه پذیر شدن ،
هسته هاى پراکنده ى ناتوان ساختن و از واقعیت ها پرت ماندن نیست .
شعار احمقانه یى بود که اصلا دهندگانش را هم خوردند. ما « هرکه از ما نیست برماست »
حق نداریم چنین طرز تفکرى داشته باشیم . ما حق نداریم از تئورى هاى مان دگم بسازیم و
به آیه هاى کتاب سیاسى مان ایمان مذهبى پیدا کنیم و تعصب جاهلانه بورزیم . بر ما
فرض است که چیزى را که درست انگاشته ایم در محیطى کاملا دموکراتیک ، در فضایى
آزاد از تعصبات شرم آور قشرى ، در جوى سرشار از فرزانگى که در آن تنها عقل و منطق و
استدلال محترم باشد، با چیزهایى که دیگران درست انگاشته اند به محک بزنیم تا اگر ما
در اشتباه افتاد ه ایم دیگران چراغ راه مان شوند و اگر دیگران به راه خطا مى روند ما از
لغزش شان مانع شویم .
ما به جهات بى شمار به ایجاد یک چنین فضاى آزادى براى بده بستان فکرى و تفاهم
متقابل نیازمندیم :
١. هیچ کس نمى تواند ادعا کند که من درست مى اندیشم و دیگران غلطند. صرف داشتن
چنین اعتقاد خودبینانه یى دلیل حماقت محض است .
٢. اگر احتمال صحت و حقانیت اندیشه یى برود آن اندیشه لزوماً باید تبلیغ بشود . منفرد
و منزوى کردن چنان اندیشه یى بدون شک جنایت است .
٣. فرد فرد ما باید بکو شیم مردمى منطقى باشیم ، و چنین خصلتى جز از طریق بحث و
گفت و شنود با صاحبان عقاید دیگر، محال است فراچنگ آید.
۴. معتقدات دگماتیکى که در باور انسان متحجر شده است ، تنها از طریق تبادل اندیشه
و برخورد افکار است که مى تواند به دور افکنده شود . آن که از برخورد فکرى با دیگران
طفره مى رود متعصب است و تعصب جز جهالت و نادانى هیچ مفهوم دیگرى ندارد.
۵. حقیقت جز با اصطکاك دموکراتیک افکار آشکار نمى شود، و ما به ناگزیر باید مردمى
باشیم که جز به حقیقت سر فرود نیاریم و جز براى آن چه حقیقى و منطقى است ، تقدسى
قائل نشویم حتا اگر از آسمان نازل شده باشد.
وطن ما فردا به افرادى با روحیاتى از این دست نیاز خواهدداشت تا نیروها بتواند
یک کاسه بماند. و سؤال من این است :
آیا از خودتان براى فرداى وطن فرد کارآیندى مى سازید؟
اما این سؤالى است که پاسخش فقط باید خود شما را مجاب کند.
متشکرم .
(آوریل ١٩٩١ برکلى ، کالیفرنیا)