دلایل ادامه ٨ سال جنگ در مرزها

دوره چهارم جنگ شهرها علیه ایران نویسنده

یدالله ایزدی

چکیده

دامنه‌ی درگیری نظامی ایران و عراق در چهار دوره از 8 سال جنگ تحمیلی، با بمب‌باران و پرتاب موشک به درون شهرها کشیده شد و تلفات انسانی و خسارات قابل توجهی به بار آورد. در سال پایانی جنگ چهارمین و آخرین دوره‌ی این حملات با حمله‌ی هوایی به پالایشگاه تهران آغاز شد و پس از آن برای اولین بار چند شهر کشور از جمله تهران مورد اصابت موشک‌های دور بُرد عراق قرار گرفت و به بسیاری از شهرها نیز حملات هوایی شد. در حالی که مذاکره‌ی جمهوری اسلامی با دبیر کل سازمان ملل برای انجام اصلاحاتی در ترتیب بندهای قطعنامه‌ی598، روند طبیعی و منطقی خود را طی می‌کرد، عراق همسو با فشارهای سیاسی فزاینده‌ی قدرت‌های جهانی به ایران برای قبولاندن بدون قید و شرط قطعنامه 598، حمله به شهرهای ایران را آغاز کرد. ناتوانی در مقابله با رزمندگان در جبهه‌های جنگ، جلب توجه مجدد قدرت‌های بزرگ و مجامع جهانی به جنگ ایران و عراق و ابراز ناخرسندی از کندی روند مذاکرات صلح از جمله اهدافی است که از سوی محافل سیاسی و رسانه‌ای بین‌المللی در توجیه این اقدام رژیم حاکم بر عراق در بمب‌باران شهرها و پرتاب موشک عنوان شده است. آنچه پیش روست فشرده‌ای از حوادث مربوط به چهارمین دوره از جنگ شهرها، انگیزه‌های عراق از انجام آن، مواضع امریکا، شوروی و سایر کشورهای غربی و منطقه‌ای و همچنین مقاومت مردم در برابر حملات عراق و پافشاری جمهوری اسلامی بر مواضع اصولی خود در مذاکرات صلح با دبیر کل سازمان ملل است. حوادثی که عراق را تا آستانه‌ی عملی کردن “تهدید حمله‌ی شیمیایی” به شهرهای بزرگ ایران پیش برد

عنوان مقاله [English]

4th Round of War of the Cities

نویسندگان [English]

Yaddollah Izadi

چکیده [English]

The extension of the military conflict of Iran and Iraq was directed to the bombing and firing missiles against the cities in four rounds during the eight-year imposed war and conflicted a heavy casualties and damages. In the final year of the war, the fourth and the last round of these attacks began with an air attack against Tehran Refinery and then some of the Iranian cities including the capital, Tehran, were targeted with the Iraqi long range missiles for the first time and several other cities were attacked be the air as well. While the discussions between the Islamic of Iran and the UN secretary-general were continuing in a rational and natural process to improve the arrangement of certain paragraphs of Resolution 598, Iraq attacked the Iranian cities in direction with the increasing political pressures of the major powers coordination against Iran to force the Iranian to accept the Resolution unconditionally. The Iraqi failure to encounter the Iranian combatants in the battlefields, regaining the major power and the international communities towards the Iran-Iraq War and showing her resentment from the slowness of peace negociations process were amongst the other objectives that have been for this Iraqi action by the international political and mass circles. This article is an abridged description of the events in the fpurth round of the “War of the Cities”, the Iraqi regime motivations for these attacks, the US and the Soveiet as well as the other western and regional states positions, and the Iranian people resistance against the Iraqi attacks and the Islamic Republic insistence on her principle positions during the discussions with the UN secretary-general; the events which drove the Iraqi regime to ap proach to actualize the threat of a “chemical attack” against the Iranian major cities.

اصل مقاله

چکیده دامنه­ی درگیری نظامی ایران و عراق در چهار دوره از 8 سال جنگ تحمیلی، با بمب­باران و پرتاب موشک به درون شهرها کشیده شد و تلفات انسانی و خسارات قابل توجهی به بار آورد. در سال پایانی جنگ چهارمین و آخرین دوره­ی این حملات با حمله­ی هوایی به پالایشگاه تهران آغاز شد و پس از آن برای اولین بار چند شهر کشور از جمله تهران مورد اصابت موشک­های دور بُرد عراق قرار گرفت و به بسیاری از شهرها نیز حملات هوایی شد. در حالی که مذاکره­ی جمهوری اسلامی با دبیر کل سازمان ملل برای انجام اصلاحاتی در ترتیب بندهای قطعنامه­ی598، روند طبیعی و منطقی خود را طی می­کرد، عراق همسو با فشارهای سیاسی فزاینده­ی قدرت­های جهانی به ایران برای قبولاندن بدون قید و شرط قطعنامه 598، حمله به شهرهای ایران را آغاز کرد. ناتوانی در مقابله با رزمندگان در جبهه­های جنگ، جلب توجه مجدد قدرت­های بزرگ و مجامع جهانی به جنگ ایران و عراق و ابراز ناخرسندی از کندی روند مذاکرات صلح از جمله اهدافی است که از سوی محافل سیاسی و رسانه­ای بین­المللی در توجیه این اقدام رژیم حاکم بر عراق در بمب­باران شهرها و پرتاب موشک عنوان شده است. آنچه پیش روست فشرده­ای از حوادث مربوط به چهارمین دوره از جنگ شهرها، انگیزه­های عراق از انجام آن، مواضع امریکا، شوروی و سایر کشورهای غربی و منطقه­ای و همچنین مقاومت مردم در برابر حملات عراق و پافشاری جمهوری اسلامی بر مواضع اصولی خود در مذاکرات صلح با دبیر کل سازمان ملل است. حوادثی که عراق را تا آستانه­ی عملی کردن “تهدید حمله­ی شیمیایی” به شهرهای بزرگ ایران پیش برد. مقدمه چهارمین دوره از حملات گسترده­ی موشکی و هوایی عراق به شهرها، روستاها و سایر مراکز جمعیتی ایران و از سوی دیگر اقدامات تلافی­جویانه جمهوری اسلامی در حمله به مراکز نظامی و صنعتی و اقتصادی عراق که به جنگ شهرها موسوم شده است، از روز شنبه 8 اسفند1366 با حمله­ی عراق به پالایشگاه تهران و سپس حمله­ی موشکی به تهران در روز 10 اسفند آغاز شد و تا پایان فروردین 1367 ادامه یافت. در این دوره که 53 روز به طول انجامید برای اولین بار تهران و شهرهای قم، اصفهان، تبریز، کرج و شیراز مورد حمله­ی موشکی عراق قرار گرفتند. عراق در این دوره جمعاً 189فروند موشک به شهرهای ایران شلیک کرد و علاوه بر آن به طور متوسط هر روز 12 شهر و تعدادی از روستاهای ایران مورد حمله­ی هواپیماهای دشمن قرار گرفتند. این حملات حداقل 1746 نفر شهید و 8183 نفر مجروح بر جا گذاشت و خسارات فراوانی به بار آورد.* در این 53 روز، حملات عراق به شهرهای ایران در 3 نوبت متوقف شد که در دو نوبت آن با پاسخ مثبت ایران مواجه شد. در اولین بار پس از 12 روز از آغاز حملات، به دست نیامدن نتیجه­ی مناسب، سبب شد عراق حمله به شهرهای ایران را متوقف کند. در اولین بار به دلیل” سفر تورگوت اوزال”، نخست وزیر ترکیه، به بغداد این حملات به مدت 3 روز (از روز جمعه 12 تا یکشنبه 14 فروردین 1367) متوقف شد.در دفعه­ی سوم رژیم عراق به بهانه­ی برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی به مدت 3روز (از ساعت 7 صبح روز 19 تا 21 فروردین1367) حملات خود را متوقف کرد. پس از افزایش فشارهای جهانی علیه عراق به خاطر بمب­باران شیمیایی حلبچه و برخی مناطق مرزی ایران، رژیم بغداد تهدید کرد به شهرهای بزرگ ایران از جمله تهران با موشک­های شیمیایی حمله خواهد نمود. تهدید عراق باعث بسیج عمومی برای مقابله با حملات شیمیایی احتمالی شد. تشکیل ستاد مقابله با حملات شیمیایی احتمالی عراق در استان­های در معرض حمله، بسیج و توزیع مقادیر زیادی امکانات پدافند شیمیایی در این استان­ها، برگزاری مانور مقابله با حملات شیمیایی در شهرهای مختلف کشور، دادن اطلاعات عمومی درباره­ی نحوه­ی مقابله با این گونه حملات به مردم از طریق وسایل ارتباط جمعی و اختصاص یافتن ساختمان مستحکم دولتی به عنوان پناهگاه عمومی از سوی دولت از جمله تدابیر مسئولین در این دوره برای مقابله با شرایط ایجاد شده در جنگ شهرها بود. تعطیلی زودتر از موعد مقرر ادارات، مدارس و دانشگاه­ها در اواخر سال 1367، موجب خلوت شدن شهرها و مهاجرت بسیاری از مردم شهرهای بزرگ در معرض حمله از جمله تهران به شهرهای شمالی و برخی نقاط امن کشور شده و این مسأله چهره بسیاری از شهرها را تحت تأثیر جنگ شهرها قرار داد. پس از اتمام تعطیلات نوروز به دلیل تداوم حملات عراق به شهرها تعطیلی مدارس ادامه یافت و آموزش دانش­آموزان از طریق رادیو و تلویزیون و ادامه­ی تحصیل آنان در سایر مناطق امن کشور انجام شد. اصابت اولین موشک­ها به تهران، اصفهان و قم اعتراضاتی را در محافل سیاسی، رسانه­ای و مردمی داخل کشور علیه شوروی برانگیخت. تعدادی از مردم و دانشجویان در مقابل سفارت و کنسولگری شوروی در تهران و اصفهان تجمع نموده و به سیاست شوروی در جنگ اعتراض کردند. در پی وقوع این اعتراضات، برخی مقامات شوروی دادن موشک­های قوی­تر به عراق را تکذیب کردند. در حالی که شوروی خواستار قطع فوری جنگ شهرها و تشکیل جلسه­ی شورای امنیت در این­باره شد و در تبلیغات رسانه­ای، خود را مخالف ادامه­ی جنگ شهرها نشان می­داد، امریکا رضایت خود را از این روند به انحاء مختلف بروز می­داد و بسیاری از کشورهای غربی نیز از موضع امریکا حمایت و پیروی کرده و موضوع جنگ شهرها را دارای ارتباط مستقیم با جنگ کرده و عنوان کرده و در موضع­گیری­های رسمی خود معتقد بودند پذیرش بدون قید و شرط قطع­نامه­ی 598 از سوی جمهوری اسلامی جنگ شهرها را نیز پایان خواهد داد. از سوی دیگر حملات موشکی و هوایی عراق به شهرها از سوی مسئولین به منزله­ی فشار عراق به جمهوری اسلامی ایران برای پذیرش قطع­نامه­ی 598 و در نتیجه نادیده گرفتن حقوق اولیه­ی ایران تلقی می­شد. لذا بر ضرورت رعایت حقوق اساسی ایران بر مواضع اصولی خود یعنی آغاز روند تحقیق درباره­ی معرفی و محاکمه متجاوز همزمان با پذیرش قطع­نامه پای می­فشردند. بازتاب رسانه­ای این دوره از جنگ شهرها بسیار وسیع بود و اغلب خبرگزاری­ها و نشریات بین­المللی و منطقه­ای اخبار آن را به طور گسترده پوشش می­دادند. بسیاری از این رسانه­ها در گزارش­های خود در این­باره که از بین ایران و عراق کدام یک خواهان ادامه­ی جنگ شهرها است، معترف بودند که ایران همچنان مصمم است که راه پیروزی کامل را در جبهه پی­گیری کند، در حالی که عراق قصد دارد که فشار بر اقتصاد ایران را مداومت بخشد تا همزمان با فشارهای سیاسی قدرت­های بزرگ جهانی، ایران را وادار به پذیرش قطع­نامه­ی 598، براساس ترتیب بندهای آن نماید. چهارمین دوره از حملات موشکی و هوایی عراق به شهرها و روستاهای ایران و حملات تلافی­جویانه و بازدارنده ایران به اهداف اقتصادی و نظامی عراق که به جنگ شهرها موسوم شده است، با حمله­ی هواپیماهای عراقی به پالایشگاه تهران در روز شنبه 8 اسفند 1366 و سپس حمله­ی موشک به پایتخت در روز دوشنبه10 اسفند1366 آغاز شد و تا پایان فروردین 1367 ادامه یافت.* در این دوره53 روزه برای اولین بار تهران و چندین شهر دیگر مورد اصابت موشک قرار گرفتند و جمعاً189 موشک به شهرهای تهران 134موشک، اصفهان 23موشک، قم 17موشک، تبریز 8 موشک، کرج 4موشک و شیراز 3موشک پرتاب شد** و حداقل 52 شهر، بخش و روستای کشور در 223 نوبت توسط هواپیماهای رژیم عراق بمب­باران شد. در حملات عراق بالغ بر 1746نفر شهید و 8183 نفر مجروح شدند و خسارات مالی فراوانی بر جای ماند.*** در جریان اولین حمله­ی موشکی عراق، 3 نقطه پایتخت از جمله بیمارستان و زایشگاه عیوض­زاده در خیابان شیخ­هادی در جنوب خیابان جمهوری اسلامی مورد اصابت قرار گرفت و منجر به شهادت 5 نفر و مجروح شدن 50 نفر از جمله تعدادی از بیماران و چند نوزاد شد.**** در ابتدا تصور می­شد که هواپیماهای عراقی به تهران حمله کرده­اند، اما پس از ساعتی مشخص شد که حملات، موشکی بوده است.   حملات موشکی در دو هفته اول در دو هفته­ی اول، حملات عراق به صورت روزانه ادامه داشت. عراق در طی 14 روز (از 8 تا 21 اسفند1366) جمعاً 60 موشک شامل 49 موشک به تهران، 8 موشک به قم و 3 موشک به اصفهان پرتاب کرد. اصابت موشک به این سه شهر در تاریخ جنگ سابقه نداشت.[1] در این مدت علاوه بر حملات موشکی، نیروی هوایی ارتش عراق در ابعاد وسیعی، بسیاری از شهرها و روستاهای کشور را بمب­باران کرده و برخی مناطق مرزی کشور را نیز هدف گلوله­ی توپ­خانه قرار داد. در این دو هفته بالغ بر 36 شهر و روستا هدف قرار گرفتند. حداقل 299 نفر شهید و 1785 نفر نیز مجروح  شدند و خسارات مالی فراوانی نیز بر جای ماند. علاوه بر اصابت موشک به تهران، قم و اصفهان که برای اولین انجام می­شد برخی شهرها و روستاها از جمله شهر تویسرکان، بخش آرا از توابع کاشان، فریدن و داران از توابع اصفهان، 6 روستا از توابع رشت، شهرکرد و یکی از روستاهای بروجرد نیز برای اولین بار هدف حملات هوایی عراق قرار گرفتند.[2] در پاسخ به حملات موشکی و هوایی عراق، ایران نیز در عملیات مقابله به­ مثل اقدام به شلیک موشک به برخی مناطق نظامی و صنعتی پایتخت عراق کرد. تا پایان هفته­ی دوم جنگ شهرها، موشک­های شلیک شده ایران به نسبت عراق تقریباً نسبت 1 در برابر3 بود.[3] آتش­بس اول در یازدهمین روز جنگ شهرها رژیم عراق ساعت 13:30 روز 20 اسفند 1366 با تعیین شروطی آتش­بس یک­طرفه­ای را اعلام کرد.[4] از جمله­ی شروط عراق، محفوظ بودن حق آخرین شلیک برای عراق و عدم انجام عملیات زمینی و توپ­خانه­ای توسط ایران در جبهه­ها بود. رژیم بغداد با این ادعا که ایران آغازگر جنگ شهرها بوده است. اعلام کرد که آخرین شلیک بایستی توسط این کشور انجام شود. عراق ساعت 4 بعدازظهر روز جمعه (21 اسفند 1366) را به عنوان شروع آتش­بس اعلام کرد و پس از آن تنها در روز آخر یعنی 21 اسفند 1366، 12 موشک به تهران و 3موشک به قم پرتاب کرد. بلافاصله پس از انتشار خبر متوقف کردن ادامه­ی جنگ شهرها از سوی عراق، جمهوری اسلامی اعلام کرد که به محض قطع حملات عراق به مناطق غیر نظامی ایران حملات مقابله به مثل خود را فوراً و بدون قید و شرط متوقف خواهد کرد. به گزارش رادیو بی.بی.سی از مقر سازمان ملل متحد: “آقای محلاتی، نماینده ایران در سازمان ملل متحد گفت که به دبیر کل سازمان ملل و رئیس سازمان ملل و رئیس شورای امنیت اطلاع داده که ایران پیشنهاد کرده، اگر عراق حمله به شهرهای ایران را متوقف کند، ایران نیز فوراً و بدون قید و شرط به حملاتش به شهرهای عراق پایان خواهد داد. آقای محلاتی اضافه کرد که او اگر حملات عراق ادامه پیدا کند ایران نیز تلافی خواهد کرد، زیرا تلافی تنها ابزاری است که در  اختیار دارد. به نظر می­رسد نماینده­ی ایران به پیشنهاد آتش­بس عراق اعتماد زیادی ندارد، زیرا او گفته است که عراق برای فرار از فشار بین­المللی دست به این حرکت زده است. آقای محلاتی گفت: “عراق با افزودن شرایط مسخره، پیشنهادات را پیچیده کرده است تا از تمام شدن جنگ شهرها جلوگیری کند.”[5] هر چند شروط عراق با واکنش منفی برخی مقامات سیاسی ایران روبه­رو شد و نماینده­ی ایران در سازمان ملل این شرط عراق را کاملاً مسخره خواند، اما نخست­وزیر جمهوری اسلامی اعلام کرد که اگر عراق به تهاجم خود به مناطق مسکونی ایران خاتمه دهد، ایران نیز حملات خود را از ساعت 17 به وقت تهران، خاتمه خواهد داد.[6] ساعاتی بعد نیز کمال خرازی، سرپرست ستاد تبلیغات جنگ، در مصاحبه با رادیو بی.بی.سی اعلام کرد: “آنها جنگ علیه شهرهای ما را آغاز کرده­اند و هر زمان که آن­ها دست از حمله بردارند ما نیز بلافاصله از حمله خودداری خواهیم کرد. این موضع اصولی ماست.*[7] آقای هاشمی رفسنجانی نیز در نماز جمعه­ی روز20 اسفند گفت: “ایران درصدد گسترش جنگ شهرها نیست و پاسخ نهایی خود به موشک­های عراقی را با عملیات در جبهه­ها، در مرزها و در داخل خاک عراق خواهد داد.”[8] دلایل اعلام آتش­بس اول عراق پس از اعلام آتش­بس از سوی عراق، گمانه­زنی­ها درباره­ی دلایل این پیشنهاد عراق نیز مورد توجه محافل سیاسی و رسانه­ای قرار گرفت. رژیم عراق که از ابتدا توقف حمله به شهرهای ایران به ویژه تهران را منوط به پذیرش بدون قید و شرط قطع­نامه 598 از سوی ایران کرده، چرا به این امر تن داده بود؟ به نظر می­رسید رژیم عراق که در طی دو هفته حملات پیوسته­ی موشکی و هوایی به شهرهای ایران به نتیجه­ دلخواه خود دست نیافته،­ اینک تحت فشار زیادی است و از سوی دیگر در حال از دست دادن موقعیت خود در سازمان ملل نیز می­باشد. لذا برای رهایی از این وضعیت، پیشنهاد آتش­بس را مطرح کرده است. به گفته­ی بعضی منابع دیپلماتیک، شوروی برای تشکیل جلسه­ی فوری شورای امنیت احتمالاً بر مقامات عراق تأثیر گذاشته است. آن­ها می­ترسند که بعضی از کشورها درخواست خود را برای تحریم تسلیحاتی [هر] دو کشور [ایران و عراق] از سر گیرند.[9] به گزارش رادیو امریکا محمد جعفر محلاتی، جانشین نمایندگی ایران در سازمان ملل، در این­باره گفت: “منابع نزدیک به دبیرکل و همچنین بسیاری از دیپلمات­های غربی به ما گفتند که امریکا، فرانسه، انگلستان و حتی کشورهای نزدیک به عراق هشدار داده­اند که از ادامه­ی حملات خودداری کند.” همچنین گفته شده که مسکو نیز به دولت بغداد گفته است که اگر حملات علیه شهرها ادامه یابد، خطر تحریم اسلحه علیه هر دو طرف متخاصم و دیگر نه تنها جمهوری اسلامی ایران، وجود دارد.[10] رادیو بی.بی.سی هم درباره­ی عقب­نشینی عراق از مواضع اولیه­اش در آغاز کردن جنگ شهرها گفت: “یکی از انگیزه­های عراق در دور جاری جنگ شهرها، جلب توجه مجدد افکار عمومی جهان نسبت به تحولات جنگ خلیج بود که مسلماً به این هدف دست یافت. اما این امر در ظاهر، موجب پدیدار شدن توافقی در تحریم تسلیحاتی علیه ایران که عراق آشکارا در پی آن بود، نشده است.”[11] یکی از کارشناسان سیاسی غربی نیز در گفت­وگو با بخش انگلیسی رادیو استرالیا دلیل عراق از این اقدام را این­گونه عنوان کرد: “عراقی­ها از این امر آگاهی دارند که ادامه این وضع ممکن است برای خود آن­ها نیز خطرناک باشد و آن­ها موقعیت خود را در سازمان ملل از دست بدهند و ممکن است که در آن­جا اقدامات و کوشش­های انجام شده برای توقف تسلیحاتی ایران بدون نتیجه بماند. اخیراً نیز با قطع­نامه­ی آتش­بس سازمان ملل موافقت نموده است و من تصور می­کنم که عراقی­ها پیام­هایی را دریافت داشته­اند که این­گونه اقدامات موجب اخلال در مراحل سیاسی شده و اگر آن­ها مایل به پیشرفت بیشتری در این امر می­باشند باید از این حملات دست بردارند.”[12] در همین حال نخست­وزیر ترکیه بلافاصله پس از اعلام پیشنهاد عراق در مصاحبه­ای اعلام کرد که عراق و ایران به درخواست قبلی ترکیه برای پایان دادن به جنگ شهرها پاسخ مثبت داده­اند و تصمیم عراق برای توقف حملات به شهرهای ایران از سوی سفیر عراق در آنکارا به اطلاع مقامات ترکیه رسیده است.[13] آغاز دوباره­ی جنگ شهرها پس از عملیات والفجر10 تنها 48 ساعت پس از توقف جنگ شهرها (از ساعت16:30 روز جمعه 21 اسفند1366) با شروع عملیات والفجر10 در منطقه­ی عمومی حلبچه در استان سلیمانیه، رژیم عراق ساعت 12:48 روز 23/12/1366 با شلیک یک موشک به تهران و حمله­ی هوایی به چند منطقه­ی مسکونی استان کُردستان حمله به شهرها را مجدداً آغاز کرد. در حملات این روز 17 نفر از مردم شهید و 66 نفر هم شهید شدند.[14] اقدام عراق با عکس­العمل ایران مواجه شد و یگان موشکی سپاه پاسداران در ساعت ……….. روز …………… موشکی را به سمت بغداد شلیک کرد. این بخش از جنگ شهرها تا 11 فروردین 1367 ادامه یافت. در این 19روز موشک به شهرهای ایران شلیک شد و ……..نفر شهید و ……..مجروح شدند و خسارات مالی فراوانی نیز به بار آمد. ایران نیز متقابلاً موشک به اهداف نظامی و اقتصادی عراق  پرتاب کرد. بیش­ترین تلفات مربوط به روزهای 25 و26 اسفند ماه است. در حملات این دو روز حداقل 355 نفر شهید و 1399 نفر مجروح شدند. دومین آتش­بس غیررسمی به مدت 3 روز از 11 تا 14 فروردین 1367 به بهانه­ی سفر نخست­وزیر ترکیه به بغداد اجرا شد. در خبری که توسط خبرگزاری عراق مخابره شد یک سخنگوی رژیم عراق اعلام کرد که برای احترام به سنت مهمان­نوازی و به خاطر دیداری که “تورگوت اوزال”، نخست­وزیر ترکیه، از عراق خواهد داشت، ما از نیمه شب پنج­شنبه [11فروردین1367] تا 6 ساعت پس از پایان دیدار وی از عراق جنگ شهرها را قطع خواهیم کرد.[15] خبرگزاری نیمه رسمی آناتولی به نقل از رضا باقری، سخنگوی سفارت ایران، گفت که در صورتی که عراق جنگ شهرها را متوقف کند، ایران خود به خود به این حملات پایان خواهد داد.[16] ساعاتی پس از اعلام خبر آتش­بس موقت، عراق2 موشک به اصفهان و یک موشک به قم شلیک کرد.* ایران نیز به تلافی حملات عراق، 2 موشک به سوی شهر کرکوک پرتاب کرد.[17] شدیدترین حملات موشکی عراق مربوط به 18اسفند 1367 است. در این روز عراق 11 موشک به شهرهای تهران 4موشک، اصفهان 3 موشک، قم 1 موشک، کرج 2 موشک و تبریز 1موشک شلیک کرد و همزمان هواپیماهای عراقی به 9 شهر کشور حمله کردند. تنها در این روز 176 نفر شهید و 710 نفر مجروح شدند. پرتلفات­ترین روزهای حملات عراق به شهرها نیز مربوط به روزهای 25 و 27 اسفند 1366 است. در حملات این دو روز 355 نفر شهید و 1399 نفر مجروح شدند. ادامه­ی جنگ شهرها (حمله به شهرها) و برای سومین بار توسط رژیم عراق به بهانه­ی برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی متوقف شد. لطیف نضیف جاسم، وزیر فرهنگ و اطلاعات عراق، درباره دلیل قطع حمله به شهرهای ایران گفت؛ “ما جمعه (19 فروردین 1367) از صبح تا شب از زدن شهرهای ایران خودداری ورزیدیم تا به مردم ایران فرصتی اعطا کنیم که بدون ترس و دلهره به کاندیداهای مجلس شورا رأی  بدهند و این مسأله سبب تصمیم خیرخواهانه­ی مجلس در راه برقراری صلح بین دو کشور شود”.[18] خبرگزاری عراقی “خلیج” نیز با اعلام قطع حملات هوایی و موشکی به شهرهای ایران به علت برگزاری انتخابات مجلس به نقل از یک مقام مسئول عراقی اعلام کرد: “عراق آرزومند است که تشکیل دور جدید مجلس شورای اسلامی ایران بتواند به برقراری صلح و پایان جنگ ایران و عراق طبق مفاد قطع­نامه­ی 598 شورای امنیت سازمان ملل متحد کمک بنماید.” با اتمام اجرای انتخابات، توقف جنگ شهرها دو روز دیگر هم ادامه یافت. خبرگزاری فرانسه دلیل آن را به خاطر دیدار و مذاکرات و سام­الزهاوی، معاون وزیر امور خارجه­­ی عراق، با خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل سازمان ملل، درباره­ی چگونگی دست­یابی به آتش­بس در جنگ با ایران دانست.[19] پس از 3 روز توقف در جنگ شهرها، رژیم عراق بار دیگر در روز 22 فروردین 1367 با شلیک 4 فروند موشک به تهران و اصفهان و حمله­ی­ هوایی به 4 شهر و روستای کشور حمله به شهرها را از سر گرفت. در حملات این روز 29 نفر شهید و50 نفر مجروح شدند و خسارت قابل توجهی به بار آمد. یگان موشکیِ سپاه پاسداران به تلافی، دو موشک به بغداد شلیک کرد.[20] حملات عراق به مدت 10 روز دیگر ادامه یافت. رژیم عراق پس از حمله به فاو و باز پس­گیری آن و در حالی که تنها 48 ساعت از حمله­ی امریکا به سکوهای نفتی ایرانی می­گذشت با صدور اطلاعیه­ای که متن آن در اخبار ساعت 18:30، رادیو “صوت الجماهیر” در روز 31 فروردین 1367 خوانده شد، با اعلام شروط قبلی اعلام نمود از ساعت 24 امشب بمب­باران شهرهای ایران را متوقف خواهد کرد.[21] رژیم عراق 15دقیقه قبل از شروع آتش­بس 2موشک به قم شلیک کرد که جمهوری اسلامی با خویشتن­داری به آن پاسخ نداد. واکنش­ها علیه شوروی در ایران در پی حملات بی­سابقه­ی موشکی عراق به تهران، با فرض این­که موشک­های جدیدی از سوی شوروی در اختیار عراق قرار گرفته است، سفیر شوروی در تهران به وزارت امور خارجه فرا خوانده شد و مراتب اعتراض رسمی ایران به وی ابلاغ شد و به سفیر شوروی گفته شد که اولین بار نیست که سیاست­های امریکایی به وسیله­ی تسلیحات روسی علیه ایران اعمال می­شود.[22] در اعتراض به نقش شوروی در حملات موشکی عراق به تهران سفارت شوروی در تهران و کنسولگری این کشور در اصفهان مورد حمله­ی تعدادی از مردم قرار گرفت. روز یکشنبه 16 اسفند1366 در تهران تعدادی از دانشجویان، کارگران و دانش­آموزان با تجمع در مقابل سفارت شوروی به ساختمان سفارت حمله کردند و با استفاده از مواد آتش­زا بخشی از تأسیسات و درختان محوطه­ی جنوبی سفارت را به آتش کشیدند که با دخالت پلیس اوضاع کنترل شد.[23] در اصفهان نیز تعدادی از مردم اقدام به تظاهرات در مقابل ساختمان کنسولگری شوروی کردند و در این میان چند نفر به ساختمان کنسولگری حمله کردند.[24] رسانه­های ایران نیز مطالبی درباره­ی نقش شوروی در جنگ شهرها و دادن موشک­های با بُرد بلند به عراق به چاپ رساندند. در پی افزایش جو ضد شوروی در ایران مقامات این کشور این موضوع را تکذیب کردند. سفیر شوروی در تهران گفت: “اتحاد شوروی به موشک­باران جاری هیچ ربطی ندارد. کشور ما موشک­هایی که قادر باشند به تهران برسند به عراق تحویل نداده و نمی­دهد.”[25] برخی از مقامات وزارت خارجه مسکو نیز تأکید کردند که هرگز مجوزی جهت تغییر در بُرد موشک­های با بُرد کوتاه که تحویل قبلاً عراق گردیده به این کشور داده نشده است.[26] “گنادی گرسیمف”، سخنگوی وزارت خارجه­ی شوروی هم اظهار داشت: “ما در گذشته مقادیری موشک­های با بُرد کوتاه در اختیار عراق قرار دادیم ولی بُرد این موشک­ها برای حمله به تهران کافی نبود و این بدان معنی است که ما در جنگ شهرها دخالتی نداریم. ما هرگز اجازه ندادیم بُرد این موشک­ها اضافه شود.”[27] در پی افزایش جو ضد روسی در ایران و توضیحات مقامات شوروی، آقای هاشمی­رفسنجانی در مصاحبه­ای گفت: “با وجود آنکه موشک­هایی که به طرف ایران در روزهای اخیر پرتاب شده در اصل ساخت شوروی هستند، اما عراق می­تواند آن­ها را از منابع دیگری دریافت کرده باشد.” موشک­های پرتابی عراق از نوع اسکات- ­بی هستند که برای آنکه بُرد آنان را افزایش دهند مواد منفجره­ی موشک­ها را تقلیل داده­اند.[28] و بدین ترتیب جو ضد شوروی را تا حدی تعدیل کرد.*[29] با ادامه یافتن حملات موشکی عراق “جورجی تاراویویچ”، نایب رئیس مجلس شوروی، یک بار دیگر دادن موشک روسی به عراق را تکذیب کرد و مدعی شد خود عراقی­ها توانسته­اند بر بُرد آن­ها بیفزایند.[30] اما از نکات جالب درباره­ی نقش شوروی در ماجرای حملات موشکی به تهران مطلع بودن سفارت شوروی از جزئیات این حملات است. هنگام این حملات سفارت شوروی در تهران در چند مورد قبل از پخش آژیر قرمز از صدا و سیما اقدام به پخش آژیر در داخل سفارت کرد.این اقدام حتی در مواردی که صدا و سیما آژیری پخش نکرده ولی حمله­ی موشکی انجام شده نیز صورت گرفت که نشان می­داد سفارت شوروری به طور مستقیم از مسکو یا بغداد خبر حمله­ی موشکی به تهران را دریافت کرده است.[31] دلایل آغاز جنگ شهرها توسط عراق چرایی آغاز چهارمین دوره­ی جنگ شهرها از سوی عراق از جمله سؤالاتی است که بلافاصله پس از حمله­ی موشکی عراق به تهران مطرح گردید و محافل سیاسی و رسانه­ای در جستجوی پاسخ به این سؤال که هدف رهبران رژیم عراق از شروع مجدد حمله به مناطق مسکونی ایران چیست، بر آمدند. تحلیل­های ارائه شده از سوی محافل مختلف سیاسی و رسانه­ای تا حدود زیادی به هم نزدیک است. بسیاری از این محافل معتقدند هدف عراق از این اقدام وارد آوردن فشار به شورای امنیت برای تعجیل در تصویب کردن تحریم تسلیحاتی است. در این ایام نمایندگان کشورهای عضو شورای امنیت سازمان ملل در حال رایزنی درباره­ی جنگ ایران و عراق هستند. امریکا با همراهی فرانسه و انگلیس در پی تصویب قطع­نامه­ا­ی برای تحریم تسلیحاتی ایران است. این کشورها معتقدند تصویب چنین طرحی، جمهوری اسلامی ایران را به پذیرش قطع­نامه­ی 598 وادار خواهد کرد و تاکنون مواضع منفی شوروی و تا حدی چین مانع به نتیجه رسیدن آن بوده است. “شیرین هانتر”، تحلیل­گر دانشگاه جورج تاون امریکا، معتقد است: “هدف عراق از این حملات بین­المللی کردن جنگ و وارد کردن دیگر کشورها به معرکه، علیه ایران است. عراق قصد دارد با ایجاد نگرانی بیشتر در محافل بین­المللی آن­ها را وادار به اعمال فشار بیشتر بر ایران کند. عراق مدت­هاست که در صدد است، وضع جنگ را که خود موفق به بُرد در آن نبوده است، با وارد کردن کشورهای دیگر علیه ایران عوض بکند.[32] رادیو بی.بی.سی در اولین روز حمله موشکی عراق به تهران در روز دهم اسفند گفت: “به نظر می­رسد که قصد اصلی عراق، وادار کردن شورای امنیت به تحریم تسلیحاتی ایران به دلیل قبول نکردن قطع­نامه­ی 598 است. عراق از کوتاهی شورای امنیت در جلوگیری از فروش اسلحه به ایران ابراز ناخرسندی کرده است و شاید می­خواهد با نگهداشتن جنگ در مرکز توجه بین­المللی از تأخیر بیشتر در صدور قطع­نامه­ی مذکور جلوگیری کند.”[33] رویتر هم اعلام کرد: “گمان می­رود هدف از این حملات شکستن بن بست ایجاد شده در جنگ خلیج­فارس باشد.”[34] روزنامه­ی انگلیسی گاردین هم نوشت: “عراق با حمله به پالایشگاه تهران در روز شنبه (8 اسفند1366) دور جدید حملات خارج از جبهه را آغاز کرد. ظاهراً می­خواهد که دوباره توجه محافل بین­المللی را به جنگ ایران و عراق جلب کند و بدین وسیله سبب تشدید کوشش­هایی شود که برای برقراری آتش­بس انجام می­گیرد.”[35] روزنامه­ی ایتالیایی “کوریره دلّاسِرّا” هم هدف حملات موشکی بغداد را اعمال فشار غیرمستقیم به سازمان ملل جهت خروج از شرایط نه جنگ و نه صلح توصیف کرد.[36] رادیو امریکا هم گفت: “عراق می­خواهد به این وسیله ایران را بار دیگر به یک جنگ تمام عیار در میدان کارزار در سال جاری وادار کند.” یک مقام آگاه عراقی می­گوید: “برای نخستین بار در تاریخ این کشور عراقی­ها به راستی می­خواهند که ایرانی­ها حمله کنند.” به گفته­ی این مقام عراقی اثبات به این­که عراق می­تواند هر گونه حمله­ی ایران را دفع کند به متحدانش نشان خواهد داد که ایران یارای در هم شکستن خطوط دفاعی عراق را ندارد.”[37] از دلایل شروع جنگ شهرها توسط عراق به روایت واشنگتن­پست وادار کردن ایران به انجام عملیات بزرگ زمینی و خشم عراق از انحراف اذهان بین­المللی از مسأله­ی جنگ ایران و عراق به مسأله­ی فلسطین است. این روزنامه­ی امریکایی نوشت: “عراق قصد دارد با بهره­برداری از پیشرفت تکنولوژی نظامی خود و تاکتیک جدیدش مبنی بر تشدید جنگ، ایران را برای آغاز یک جنگ تمام عیار در جبهه­های نبرد تحریک سازد.” یک مقام آگاه عراقی می­گوید: “برای اولین بار در تاریخ عراق، ما می­خواهیم که ایرانی­ها حمله کنند. اعتماد به نفس عراق از این­که قادر به دفع یک تهاجم عمده (ایران) می­باشد به دوستان عراق نشان خواهد داد که ایران هیچ­گونه امیدی برای شکستن دفاع این کشور ندارد.”[38] خبرگزاری فرانسه نیز تأکید کرد که: “محافل دیپلماتیک معتقدند که عراقی­ها به منظور خاتمه دادن به جنگ احتمالاً آماده­اند تا جنگ موشک­ها را تا آخرین مرحله علیه شهرهای ایران ادامه دهند. این منابع بدون ابراز تردید تصور می­کنند که عراق با تصمیم قبلی، جنگ جدید شهرها را با حملات موشکی علیه تهران و سپس علیه قم آغاز کرده تا وضع راکد موجود را چه در جبهه­ها و چه از نظر دیپلماتیک تغییر دهد. مقامات عراقی خود را در مقابل رکود جبهه­ها و جلسات تمام نشدنی شورای امنیت برای وادار کردن ایران به پذیرش قطع­نامه­ی 598 ناتوان می­بینند.” به گفته­ی این منابع: “رژیم بغداد که از انتظاری رنج­آور­ و بی­تفاوتی عمومی مستأصل شده، راه دیگری در پیش رو ندارد و به جز کبریت کشیدن به انبار باروت، کار دیگری نمی­تواند انجام دهد. مقامات عراقی امیدوارند که شلیک کورکورانه موشک به تهران و قم به اندازه­ی کافی به شورای امنیت برای اقدام سریع هشدار دهد. در بیانیه­های ستاد مشترک عراق که پس از شلیک هر موشک منتشر می­شود، پذیرش قطع­نامه­ی 598 سازمان ملل متحد، به عنوان انگیزه­ای برای این اقدام معرفی می­شود. عراق به دنبال دو چیز بود: اول در هم شکستن وضعیت (نه جنگ و نه صلح) که آگاهانه از یک سال قبل از جانب ایران در جبهه­ها اعمال می­شد و دوم تغییر نظر شوروی در شورای امنیت برای پذیرشِ اعمال مجازات و تحریم تسلیحاتی در راستای متقاعد کردن تهران به پذیرش قطع­نامه­ی 598. [39] “تامس مک­ناور” محقق مسائل نظامی خاورمیانه در واشنگتن و نویسنده­ی کتابی درباره­ی جنگ ایران و عراق هم در مصاحبه با رادیو امریکا دلیل حملات موشکی عراق به تهران را نشان­دهنده­ی سرخوردگی روزافزون عراق دانست که بیم دارد بار دیگر به انزوای نسبی کشانده شود. وی با مقایسه­ی شرایط گذشته عراق با دوران جدید گفت: “در سال 1987 عراق از حمایت بین­المللی فوق­العاده برخوردار بود. جامعه­ی عرب از موضع عراق حمایت کرد. قطع­نامه­ی شماره­ی 598 در شورای امنیت سازمان ملل صادر شد و نیروهای دریایی غرب در خلیج­فارس مستقر شدند به عبارت دیگر عراق اتکاء به نفس بیشتری پیدا کرد ولی اینک به نظر می­رسد که حمایت بین­المللی از عراق رو به کاهش گذارده است. جامعه­ی عرب توجه خود را به بحران فلسطینی­ها معطوف داشته و برخی از نیروهای دریایی حاضر در خلیج­فارس در فکر کاهش قدرت خود در منطقه هستند.”[40] بخش انگلیسی و رادیو بی.بی.سی نیز درباره­ی دلیل حمله­ی عراق گفت: “عراق در جنگی محبوس شده که ایران حاضر نیست به آن پایان دهد. بنابراین آیا می­توان گفت که یأس عراق دلیل اصلی اوج­گیری جنگ است. در ذهن مردم منطقه کوچک­ترین تردیدی وجود ندارد که این عراق بود که بار دیگر جنگ را شدت بخشید تا بار دیگر توجه جهان را به خود جلب کرده و با حملات تلافی­جویانه ایران، بهانه تجاوزات مجدد بیابد.”[41] در کنار این گمانه­زنی­ها، یکی از مهم­ترین نکاتی که در چرایی حمله­ی موشکی عراق به شهرهای ایران باید مد نظر داشت فراهم بودن وقوع آن برای عراق در آن برهه است. اصولاً رژیم عراق در طول جنگ با ایران از تمامی مقدورات و تجهیزاتی که در اختیار داشت بهره جُست. رژیم بغداد معتقد بود که باید از هر امکانی علیه ایران استفاده کند. کما اینکه در این دوره و حتی در زمانی که بمب­باران شیمیایی حلبچه و کشتار جمعی مردم این منطقه از سوی تمامی نهادهای بین­المللی، بسیاری از دولت­ها و افکار عمومی جهان محکوم شد و فشار سیاسی و روانی شدیدی بر ضد این رژیم به وجود آمد، حاکمان بغداد به صراحت اعلام کردند از این پس برای حفظ موجودیت خود از هر امکانی که در اختیار دارند از جمله سلاح­های شیمیایی و میکروبی علیه مراکز جمعیتی ایران استفاده خواهند کرد و نشان دادند از حملات شیمیایی علیه شهرهای بزرگ ایران نیز ابائی ندارند. عراق موشک را از کجا آورده است؟ از آن­جایی که حمله­ی موشکی به تهران برای اولین بار در تاریخ جنگ اتفاق افتاده بود، درباره­ی چگونگی دست­یابی عراق به سلاح جدید سؤالاتی مطرح شد. ادعای عراق درباره­ی این که موشک­ها در داخل این کشور ساخته شده­اند از سوی محافل خارجی با تردید جدی مواجه شد. مجله­ی نظامی “جینر دیفنس” به نقل از یک کارشناس نظامی نوشت: “کسی ادعای عراق را باور نمی­کند، چون تکنولوژی این موشک­ها بسیار پیچیده است. طراحی و ساخت چنین موشک­هایی با بُرد بیش از 500 کیلومتر کار و دانش فوق­العاده­ای لازم دارد.” این مجله احتمال خرید موشک از برزیل را مطرح کرد.[42] خبرگزاری آلمان غربی نیز با غیر محتمل دانستن ساخت موشک در عراق اعلام کرد: “بعضی از گزارش­ها حاکی است که موشک­ها ممکن است به وسیله روس­ها ارسال شده و به وسیله گروه­هایی از شوروی مورد استفاده قرار می­گیرد.”[43] این در حالی است که عراق اعلام کرد موفق به ساختن موشک­هایی با بُرد حداکثر 650کیلومتر شده و آزمایش نخستین نمونه­های آن که شلیک به سوی یک هدف در فاصله­ی 615 کیلومتری بود، موفقیت­آمیز بوده است.[44] روزنامه­ی نیویورک تایمز احتمال ایجاد تغییراتی در ساختمان موشک را مطرح کرد و نوشت: “دیپلمات­های غربی معتقدند عراق در حمله به تهران از موشک­های روسی اسکاد- بی که برای افزایش بُردشان در آن­ها تغییراتی داده­اند، استفاده می­کند.” به نوشته­ی نیویورک تایمز عراقی­ها برای اینکه موشک­های اسکاد- بی آن­ها به تهران برسد مجبور بوده­اند که مقدار زیادی از خرج انفجاری 1200 پوندی موشک­ها را تخلیه کنند و این مسئله سبب شده است که موشک­های شلیک شده به تهران از قدرت انفجاری زیادی برخوردار نباشد.[45] کارشناسان انستیتوی “ایوری” فرانسه اعلام کرده­اند که موشک­های شلیک شده به تهران روسی هستند. کارشناس امور جنگ ایران و عراق مرکز تحقیقات استراتژیک بین­المللی نیز به رادیو بی.بی.سی گفت: “در گذشته عراق از موشک­های اسکاد ساخت شوروی در جنگ علیه ایران استفاده کرده است. اما این موشک­ها نمی­توانند تهران یا قم را هدف قرار دهند.[46] تکنولوژی مربوط به این موشک­ها را می­توان از مصر، برزیل و کشورهای اروپایی چه شرقی و چه غربی تأمین کرد. بعید به نظر می­رسد که شرکت­ یا واحد مهندسی خاصی به تنهایی برای ساختن این موشک­ها وارد عمل شده باشد. احتمال قوی می­رود که تولید آن­ها با مشارکت شرکت­ها و مهندسین متفاوت از جاهای مختلف صورت گرفته باشد. موشک­های مورد استفاده عراق گرچه در مقایسه با موشک­های پیشرفته موجود چندان اهمیت تکنولوژیکی ندارد، اما قدرت تخریبی آن­ها زیاد است.”[47] بر خلاف انتشار اخباری مبنی بر دست­کاری در موشک­های بُرد کوتاه ساخت شوروی، توسط عراق با کمک مستشاران بعضی کشورها، روزنامه­ی واشنگتن­پست دست­یابی عراق به موشک­های بُرد بلند روسی را منتفی ندانست. این روزنامه امریکایی در بیستمین روز جنگ شهرها نوشت: “به گفته­ی مقامات عرب، ظاهراً عراق به موشک­های اس.اس.12 ساخت شوروی که قادر به حمل دو هزار پوند مواد منفجره است، روی آورده است.” ناظران غربی می­گویند مدت­ها است که عراق موشک­های اس.اس. 12 را در اختیار داشته ولی مقامات شوروی از طرق دیپلماتیک بر موشک­ها کنترل سیاسی داشته­اند. یعنی عراق نمی­تواند بدون اجازه شوروی از آن استفاده کند. شوروی­ها به دیپلمات­ها در تهران گفته­اند که کرملین اجازه استفاده از موشک­های اس.اس.12 را علیه شهرهای ایران صادر نکرده است.”[48] یکی از نشریات داخلی سپاه پاسداران موشک­های عراقی را از نوع اس.اس.12 دانست و نوشت: “موشک­های مورد استفاده عراق علیه تهران احتمالاً از نوع اسکیل­برد- اس.اس.12 هستند. این موشک­ها ساخت شوروی و دارای سوخت مایع بوده و برای حمل و پرتاب آن از خودروی هشت چرخ مدل­ماز- 543 استفاده می­شود. طول این موشک تقریباً برابر موشک اسکاد- بی، اس.اس.1-بی(25/11 متر)، قطر آن تقریباً یک متر و وزنش کمی بیش از 6800 کیلوگرم است. نوع سیستم هدایت این موشک اینرسی و نوع تکامل یافته سیستم هدایت موشک اسکادبی می­باشد و بُرد آن نیز حدود 700 الی800 کیلومتر تخمین زده می­شود. وزن این کلاهک سبک­تر از کلاهک جنگی موشک اسکادبی است. زیرا فضای بیشتر از بدنه موشک به سوخت مایع تخصیص یافته تا بُرد موشک را افزایش دهد. در نتیجه میزان مواد منفجره قابل حمل آن به مراتب کمتر از موشک اسکادبی می­باشد و در نتیجه به هنگام انفجار کلاهک جنگی، میزان خسارتی که وارد می­سازد کمتر از قدرت تخریب موشک مذکور است.”[49] موضع ایران و عراق در جنگ شهرها بلافاصله پس از اصابت اولین موشک­ها به تهران، ایران از مجامع بین­المللی خواست در این ماجرا میانجیگری کرده تا از گسترش جنگ به شهرها جلوگیری شود. علاوه بر ارسال پیام وزیر امور خارجه به خاویرپرز دکوئیار، دبیر کل وقت سازمان ملل،[50] محمد جعفر محلاتی جانشین، نمایندگی ایران در سازمان ملل، نیز پیام آمادگی دولت جمهوری اسلامی ایران برای پایان دادن به جنگ شهرها را به اطلاع دبیر کل این سازمان رساند. علاوه بر این، پس از درخواست دبیر کل سازمان ملل و شورای امنیت از ایران و عراق برای پایان دادن به جنگ شهرها، محمد ظریف یکی از اعضای هیأت نمایندگی ایران در سازمان ملل به خبرگزاری فرانسه گفت: “ما به درخواست دبیر کل پاسخ مثبت داده­ایم و آماده­ایم به اقدامات تلافی­جویانه خود پایان دهیم. مشروط بر این که عراق تضمین دهد حملات خود را قطع خواهد کرد.”[51] میرحسین موسوی، نخست­وزیر وقت، نیز از تقاضای شوروی مبنی بر تشکیل جلسه فوق­العاده­ی شورای امنیت سازمان ملل برای بررسی خاتمه جنگ شهرها استقبال کرد.[52] هم­ زمان با ارسال پیام­های دیپلماتیک، آیت­الله موسوی اردبیلی، رئیس وقت دیوان عالی کشور و امام جمعه موقت تهران، در نماز جمعه روز 14 اسفند 1366 اعلام کرد جمهوری اسلامی آماده است حملات تلافی­جویانه خود را متوقف کند مشروط بر این­که عراق نیز دست از حمله به شهرهای ایران بر دارد. اما وی تأکید کرد جنگ در جبهه­ها ادامه خواهد داشت.[53] در حالیکه ایران به انحنای مختلف خواهان توقف جنگ شهرها بود، رژیم عراق چون خود را در موضع برتر می­دید، همسو با برخی دولت­های غربی مخالفت خود را با هر گونه اقدام شورای امنیت و میانجیگری کشورهای دیگر برای پایان دادن به جنگ شهرها اعلام کرد.[54] عصمت کتانی، سفیر وقت عراق در سازمان ملل، در دیدار با دبیرکل و همچنین رئیس شورای امنیت سازمان ملل اعلام کرد که عراق قطع­نامه 598 را پذیرفته و جمهوری اسلامی ایران آن را رد کرده است. لذا مسئولیت ادامه­ جنگ با ایران است.[55] شورای فرماندهی حزب بعث عراق هم در جلسه روز 15 اسفند 1366 به ریاست صدام حسین، تأکید کرد حملات موشکی به شهرهای ایران برای دستیابی به صلح دائمی صورت می­گیرد تا ایران مواد قطع­نامه 598 را به ترتیب تصویب شده آن بپذیرد.[56] طه­ یاسین رمضان، معاون اول نخست وزیر عراق نیز تأکید کرد که حملات عراق [به شهرها] ادامه خواهد یافت تا مسؤلان ایران صلح را بپذیرند.[57] در همین رابطه سعدون حمادی، رئیس وقت مجلس ملی عراق، در نامه­ای به رئیس اتحادیه بین­المجالس حملات موشکی رژیم بغداد به شهرهای ایران را یک حق مشروع خواند و بر ضرورت پذیرش قطع­نامه 598 توسط ایران طبق ترتیب مواد آن به عنوان شرط پایان دادن حمله به شهرها تأکید کرد.[58] امین مظفر، نفر دوم هیأت نمایندگی عراق در سازمان ملل هم درباره موضع عراق درباره جنگ­ها گفت: “از نظر عراق جنگ شهرها وجود ندارد. فقط جنگ وجود دارد. دلیلی نمی­بینیم که حملاتمان را قطع بکنیم. اگر تهران مایل به صلح است، باید به وضوح قطع­نامه 598 را بپذیرد و از این بازی دست بردارد. از نظر عراق یا جنگ است یا صلح. تا زمانی که لازم باشد ما حمله خواهیم کرد.”[59] روزنامه الثوره، ارگان حزب بعث عراق، هم تأکید کرد که تا زمانی که ایران قطع­نامه 598 شورای امنیت را نپذیرد، عراق شلیک موشک­ها به سوی شهرهای ایران را ادامه خواهد کرد.[60] در همین حال رژیم عراق وساطت برخی کشورها برای توقف جنگ­ شهرها را نیز رد می­کرد. طه ­یاسین رمضان معاون اول نخست­وزیر عراق در دیدار با فرستاده ویژه­ی رئیس­جمهور پاکستان که حامل پیام ضیاءالحق برای صدام حسین درباره­ توقف کردن جنگ شهرها بود، اعلام کرد عراق به اقدامات خود برای وارد کردن ضربات سنگین به ایران تا یافتن راه حلی به منظور خاتمه دادن به جنگ، ادامه خواهد داد.[61] همچنین طارق عزیز، وزیر امور خارجه وقت عراق، پس از دیدار با جعفری­ها و وزیر امور خارجه انگلیس در لندن در 25 اسفند 1366 در مصاحبه­ای با رادیو بی.بی.سی، هر گونه میانجیگری برای آتش­بس در جنگ شهرها را رد کرد.[62] فرستاده سرهنگ قذافی هم که حامل پیام رهبر لیبی برای صدام حسین در خصوص توقف جنگ شهرها بود، در بغداد گفت: “عراق موافق است جنگ در همه­ی سطوح متوقف شود و تفکیک آن را منتفی می­داند. در حالیکه ایران بر توقف جنگ شهرها تأکید داشته و ادامه جنگ را خواستار است.”[63] رسانه­های غربی نیز عدم تمایل ایران به ادامه جنگ شهرها و اصرار عراق به ادامه آن را برجسته می­کردند. به گزارش خ.ج.ا. نشریه کریستن سانیس مانیتور درباره شروع مجدد جنگ شهرها نوشت: ” ایران همچنان مصمم است راه پیروزی کامل در جبهه جنگ را در پیش بگیرد و عراق قصد دارد فشار بر اقتصاد ایران را پی­ بگیرد.”[64] رادیو بی.بی.سی هم درباره این که چه کسی از جنگ شهرها سود می­برد گفت: ” بسیار غیر محتمل است که ایران بخواهد دور جدیدی از جنگ شهرها را آغاز کند. عراق در این جنگ (شهرها)، نسبت به ایران برتری نسبی دارد. زیرا هم نیروی هوایی آن برتر است و هم ظاهراً تعداد بیشتری موشک­های ساخت شوروی را در اختیار دارد. عراق در جنگ موشکی اخیر دو برابر ایران موشک پرتاب کرد و به این دلایل، ایران علاقه بسیار اندکی به از سرگیری جنگ شهرها دارد.”[65] خبرگزاری آسوشیتدپرس هم با تأکید بر تفاوت دیدگاه و عملکرد مسئولان ایرانی و عراقی بر ادامه جنگ شهرها، در گزارشی با عنوان “تهران عملاً سعی دارد از حمله موشکی به مناطق پر جمعیت اجتناب کند.”* نوشت: “ظاهراً هدف حملات موشکی هفته گذشته ایران به پایتخت عراق، پالایشگاه قدیمی این شهر و پایگاه نظامی نزدیک آن بوده است. منابع آگاه سیاسی می­گویند پالایشگاه الدوره واقع در حومه­ شرقی بغداد و مجتمع بزرگ نظامی آن موسوم به کمپ الرشید، ظاهراً هدف­های اصلی تهران در حمله به بغداد بوده­اند. این منابع گفتند حداقل چهار مورد از شش مورد حمله موشکی تأیید شده به پایتخت عراق، طی هفته گذشته به داخل یا اطراف کمپ الرشید اصابت کرده­اند. این کمپ که از آن به دانشکده جنگ عراق یاد می­شود، شامل پایگاه هوایی و بیمارستان نظامی است. این منابع گفتند که دو موشک اوایل هفته گذشته به کمپ الرشید اصابت نموده و به انتهای این کمپ و ساختمان نیروی هوایی آن آسیب رسانده است. میزان تلفات این پایگاه معلوم نیست و عراق محاصره نظامی و شدید این منطقه را ادامه می­دهد.[66] آثار حملات موشکی به ایران (شروع تردیدها در موفقیت عراق) در حالیکه به نظر می­رسید عراق و حامیانش امید زیادی به تأثیر حملات موشکی عراق به ایران داشت و از موشک­باران تهران به عنوان جهشی در جنگ نام برده می­شد،[67] تنها چند روز پس از شروع حملات موشکی عراق به ایران، اولین تردید­ها درباره تحقق یافتن انتظارات رژیم بغداد و حامیان جهانی و منطقه­ای آن آغاز شد. با وجود خوش­بینی­های اولیه درباره­ی مؤثر بودن روش عراق در وادار کردن ایران به پذیرش بدون قید و شرط قطع­نامه 598 و رهایی عراق از وضعیتی که در آن گرفتار آمده بود، تردیدهای محافل سیاسی به رسانه­ها راه یافت. محافلی که در ابتدا معتقد بودند عراق برگ مؤثر و برنده خود را رو کرده است، کمتر از یک­ هفته از آغاز جنگ شهرها نسبت به مؤثر بودن آن تشکیک کردند. به نظر بسیاری از محافل سیاسی و رسانه­ای بین­المللی، ادامه جنگ شهرها، علاوه بر وارد آوردن خلل در روند تلاش­های شورای امنیت و کاهش حمایت­ها از عراق در جنگ با جمهوری اسلامی، باعث افزایش مقاومت در داخل ایران نیز شده و مسئولین و مردم ایران در حال تطبیق دادن کشور و زندگی روزانه خود با جنگ شهرها هستند. خبرگزاری “یونایتدپرس” تنها 3 روز پس از اصابت اولین موشک به تهران با تردید در موفقیت عراق در دستیابی به اهداف­اش از شروع کردن جنگ شهرها نوشت: “برخی دیپلمات­های غربی معتقدند اقدام عراق برای آغاز جنگ موشک­ها ممکن است به ضرر عراق تمام شود. زیرا این حملات می­تواند به تلا­ش­های جاری در شورای امنیت سازمان ملل برای اعمال تحریم تسلیحاتی علیه ایران ضربه زند.” یکی از این دیپلمات­ها گفت: “حملات عراق ممکن است تأثیر منفی داشته باشد. زیرا می­تواند برای کشورهایی که در زمینه موافقت با اعمال تحریم تسلیحاتی علیه ایران طفره می­روند بهانه خوبی را فراهم کند.” منابع دیپلماتیک از سوی دیگر گفتند کشورهای غربی و کشورهای عرب حوزه خلیج­فارس که در طول جنگ ایران و عراق از عراق حمایت کرده­اند، به طور خصوصی از عراق درخواست کرده­اند که از حملات بیشتر به تهران خودداری کند.” روزنامه “کریستین ساینس­مانیتور” هم ده روز پس از آغاز جنگ شهرها به استناد اظهارات میرحسین موسوی، نخست­وزیر وقت و محمد جواد لایجانی، معاون وزیر امور خارجه ایران، که بر پایداری مردم و مسئولین ایران در برابر حمله به مراکز جمعیتی تأکید کرده بودند، نوشت: [موشک­باران­ها] و بمب­باران­های اخیر عراق موجب تشدید موضع ایران در جنگ شده و تهران را به مخالفت شدید با پذیرش قطع­نامه [598] سازمان ملل متحد برانگیخته است.[68] همچنین استاد روابط بین­الملل سوئیسی در مصاحبه با تلویزیون اتریش در این باره گفت: “اینک دیگر مسلم شده که عراق هدف­گیری موشکی شهرهای مرکزی ایران را به عنوان یک جنگ روانی شدید علیه مردم ایران آغاز کرده و دولت عراق با دست زدن به حملات موشکی می­خواهد مقاومت ملت ایران را بشکند و به­ آن­ها نشان دهد که هنوز هم قدرتش تمام نشده است. اما این موشک­باران­ها هیچ نقش تعیین کننده­ای در نتیجه جنگ نخواهد داشت.”[69] روزنامه انگلیسی “میدل­ایست اینترنشنال” هم با اشاره به تقویت موضع ایران می­نویسد: “[آیت­الله] علی خامنه­ای رئیس­جمهور ایران حملات موشکی را به موضوع تحریم فروش اسلحه به ایران ربط داد و گفت هر اقدامی که در زمینه اجرای این تحریم صورت گیرد هر گونه امید نسبت به یافتن راه حل صلح­آمیز جنگ را از بین خواهد برد.”[70] رادیو بی.بی.سی نیز از منظر دیگری موضوع را بررسی کرده و گفت: “عراق قدرت هوایی فوق­العاده­ای دارد، اما تلفات حمله موشکی عراق بیشتر از تلفات اتومبیل در تهران نیست.” خبرنگاری که اخیراً از بغداد بازگشته و مطالب زیادی در بزرگنمایی حملات عراق گزارش کرده بود، اعتراف کرد اقدام عراق از روی درماندگی و ناچاری است و تنها در کوتاه مدت تأثیر دارد. به نظر می­رسد که همانگونه که آیت­الله خمینی(ره) گفته است حملات موشکی عراق به ایران باعث افزایش روحیه مردم شده است و نه تضعیف آن.[71] رادیو بی.بی.سی در برنامه دیگری در بررسی تأثیر اصابت موشک به شهرهای ایران گفت: “در کوتاه مدت این حملات بسیار مؤثر بوده­اند زیرا آن­ها دقیق و ویرانگر بوده­اند. اما پس از آن استمرار حملات موشکی عراق اثر معکوس داشته است. زیرا مرتباً از ایرانی­هایی که به خارج مسافرت می­کنند می­شنویم که مردم ایران اکنون بیش از هر زمانی به پشتیبانی از دولت خود برخاسته­اند و این پشتیبانی به مراتب بیشتر از پشتیبانی سه هفته پیش است یعنی زمانی که حملات موشکی شروع شد و اصلاً موضوع سازش با عراق به هیچ­وجه مطرح نبوده و استمرار حملات موشکی عراق به شهرهای ایران تنها به مصمم­تر شدن مردم به ادامه­ جنگ با عراق منجر گردیده است.[72] این در حالی است که خبرگزاری رویتر نیز به نقل از خبرنگار خود در کویت که اخیراً از بغداد دیدن کرده است، درباره­ تأثیر جنگ شهرها بر مردم پایتخت عراق اعلام کرد: “در بسیاری از قسمت­های شهر بغداد، اهالی نسبت به طولانی شدن جنگ ابراز خستگی و بی­تابی می­کنند، اما در جوامع عمومی از خود اطمینان نشان می­دهند. ایران شهر کاظمین را که مدفن دو امام شیعیان است در برابر حملات خود شهری امن اعلام کرده و این باعث خبر رونق یافتن کاظمین و بازار آن شده است.”[73] درخواست شوروی برای تشکیل جلسه شورای امنیت با شروع حمله به شهرهای ایران، شوروی از پنج کشور عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل خواست برای بررسی جنگ شهرها جلسه فوق­العاده تشکیل دهند و در عین حال از دبیر کل سازمان ملل نیز درخواست کرد با ایران و عراق تماس گرفته و به تشدید حملات موشکی خاتمه دهد.[74] علیرغم انتقاد به درخواست شوروی، این شورا در تاریخ 24 اسفند 1366 جلسه محرمانه تشکیل داد. اما نتوانست به راه حلی فوری برای خاتمه جنگ شهرها دست پیدا کند. با این حال اعضا موافقت کردند که رئیس شورا با انتشار بیانیه، قویاً خواستار توقف فوری حملات موشکی به مراکز غیر نظامی گردد. همچنین دبیر کل به اعضای شورای امنیت پیشنهاد کرد که از وزیر امور خارجه و دیگر مقامات بلند پایه ایران و عراق برای حضور در نیویورک دعوت به عمل آید.[75] با ادامه جنگ شهرها پس از عملیات والفجر10 در منطقه حلبچه، اتحاد جماهیر شوروی در پیشنهاد دیگری خواستار صدور قطع­نامه­ای از سوی شورای امنیت برای خاتمه دادن به جنگ شهرها شد که با واکنش سرد بعضی کشورها مواجه شد. از جمله سفیر امریکا در سازمان ملل در واکنش به این پیشنهاد روس­ها اعلام کرد شورای امنیت باید در پی اجرای قطع­نامه 598 باشد و در آن صورت نیاز به قطع­نامه دیگری درباره جنگ شهرها نمی­باشد. همچنین رادیو بی.بی.سی درباره علت نگرانی برخی کشورها در خصوص پیشنهاد شوروی به نقل از منابع سازمان ملل متحد اعلام کرد: “دیپلمات­ها از آن بیم دارند که در صورت اخذ تصمیمات تازه، قطع­نامه قبلی اهمیت خود را از دست بدهد*.”[76] سفیر امریکا در موضع­گیری دیگری با انتقاد از پیشنهاد شوروی مجدداً بر ضرورت اجرای قطع­نامه598 تأکید کرد و گفت: “در شورای امنیت این احساس وجود دارد که نباید کاغذ بازی کرد و ما (شورای امنیت) قطع­نامه­ای [598] را تصویب کرده­ایم و در شرف اجرای آن می­باشیم.” وی افزود: “تشدید اخیر جنگ شهرها ضرورت خاتمه کلی جنگ در کلیه صحنه­ها را به اثبات رساند.”[77] پیشنهاد شوروی در حالی با استقبال ایران مواجه شد که عراق با همراهی امریکا، انگلیس و فرانسه و برخی کشورهای منطقه از جمله کویت با آن مخالفت کردند و هدف از آن را به تعویق انداختن تصویب قطع­نامه­ای برای اعمال تحریم تسیلحاتی علیه ایران دانستند. تشکیل جلسه شورای امنیت از سوی امریکایی­ها و حتی عراقی­ها، تلاش برای ایجاد وقفه در روند اجرای قطع­نامه 598 تلقی گردید.[78] تحلیل وزارت امور خارجه ایران از پیشنهاد شوروی آن بود که استراتژی روس­ها در منطقه این است که جنگ ایران و عراق نباید قبل از حل مسأله افغانستان پایان یابد و بازی آن­ها در شورای امنیت و دیگر  موارد [از جمله ارائه طرح صدور قطع­نامه برای پایان دادن به جنگ شهرها] احتمالاً از این موضوع نشأت می­گیرد.[79] “فرد هالیدی”، استاد روابط بین­الملل در مدرسه عالی اقتصاد لندن، درباره­ی دلایل ارائه پیشنهاد شوروی به شورای امنیت گفت: “پیشنهاد شوروی به این منظور است که به ایران گفته شود بدون آنکه ناچار به پذیرفتن شرایط قطع­نامه[598] شورای امنیت باشد می­تواند با سازمان ملل گفتگو کند. دلیل دیگر می­تواند این باشد که مذاکرات مربوط به افغانستان اینک در مرحله بسیار حساسی است و شوروی نمی­خواهد ایران زیاد دور و منزوی شود. زیرا ایران نقش مؤثری در تقویت چریک­های افغان دارد. شوروی امیدوار است با طرح پیشنهادی خود که کلاً به نفع ایران است. مانع وارد شدن لطمات بیشتر به روابط خود با ایران شود.”[80] رادیو بی.بی.سی. هم درباره دلیل مخالفت امریکا با پیشنهاد شوروی گفت: “نماینده امریکا در سازمان ملل گفته است که بیم دارد صدور قطع­نامه دیگر به خصوص در زمینه جنگ شهرها باعث شود که شوروی به موضع قبلی خود که راه حل تدریجی و قدم به قدم در پایان دادن به جنگ بود باز گردد و قطع­نامه قبلی[598] اهمیت خود را از دست بدهد.”[81] امریکا مخالفت خود را با پیشنهاد شوروی ابراز نموده و تأکید کرده است که آنچه اکنون لازم است، اجرای قطع­نامه 598 می­باشد. سخنگوی وقت وزارت امور خارجه امریکا گفت: “ضرورت ایجاب می­کند کلیه تلاش­ها متوجه موضوع اصلی یعنی خاتمه جنگ از طریق مسالمت­آمیز بر اساس قطع­نامه 598 شورای امنیت شود.”[82] “ورنان والترز” رئیس هیأت نمایندگی ایالات متحده امریکا در سازمان ملل متحد در رابطه با از سرگیری جنگ شهرها بین ایران و عراق اظهار داشت که او اینک امید بیشتری دارد که تلاش­های دولت امریکا برای تحریم تسلیحاتی ایران به منظور هموار شدن راه برای برقراری آتش­بس با موفقیت رو به رو شود. انگلیس نیز از خواسته شوروی استقبال نکرد و بار دیگر بر لزوم اجرای قطع­نامه 598 شورای امنیت مبنی بر برقراری آتش­بس میان ایران و عراق تأکید کرد. “دیوید میلور” معاون وقت وزیر امور خارجه­ی انگلیس، گفت: “ایران باید هدف فشارهای بین­المللی باشد. زیرا از پذیرش آتش­بس خودداری می­کند.”[83] معاون وزیر امور خارجه وقت انگلیس مقاصد عراق را به زبان دیپلماتیک و با منطق لندن این­گونه بیان کرد: “این تحول جدید باید باعث آغاز فعالیت­های تازه­ای در سازمان ملل برای توقف جنگ و اجرای قطع­نامه 598 شود. این در حالی است که عراق آن ­را پذیرفته و ایران قطع­نامه را نپذیرفته است. از تحولات چند روز اخیر نتیجه می­گیریم که اگر جنگ ایران و عراق گسترش یابد و به دریا [خلیج­فارس] کشیده شود کشورهای دیگر نیز در خطر قرار می­گیرند و جنگ تنها به دو طرف اصلی آن محدود نمی­ماند. وی سپس بر مؤثر بودن تحریم تسلیحاتی تأکید کرد و گفت: “سلاح­هایی که توسط ایران و  عراق در این برهه به کار گرفته می­شود وارداتی هستند و این امر اهمیت تحریم را نیز نمایش می­دهد.”[84] در میان کشورهای منطقه صریح­ترین موضع را کویت اتخاذ کرد. وزیر امور خارجه وقت کویت در این­باره گفت: “جنگ ایران و عراق باید در تمامی سطوح متوقف شود و تنها به جنگ شهرها ختم نشود. وی تشدید جنگ شهرها را ناشی از تعویق اجرای قطع­نامه 598 خواند و خواستار تسریع در اجرای شد.[85] در این میان عراق نیز به پیشنهاد شوروی واکنش منفی نشان داد و درخواست این کشور را برای دخالت سازمان ملل در حمله شهرها رد کرد.[86] در حالیکه شوروی اعلام کرد شورای امنیت باید ابتدا قطع­نامه­ای درباره­ی توقف جنگ­ شهرها صادر کند و سپس به موضوع تصویب طرح تحریم تسلیحاتی ایران برای وادار کردن جمهوری اسلامی به پذیرش قطع­نامه 598 پرداخته شود، امریکا و برخی دیگر از اعضای شورای امنیت و همچنین عراق با آن مخالفت کرده و معتقد بودند صدور قطع­نامه جدید برای توقف جنگ شهرها لزومی نداشته و باید مستقیماً وارد موضوع راه­های وادار کردن ایران به پذیرش قطع­نامه 598 پرداخت.[87] دو روز پس از جلسه­ی محرمانه­ی شورای امنیت درباره­ی آغاز مجدد جنگ شهرها، این شورا دوباره تشکیل جلسه داد و “دراگوسلا و پیجیک” رئیس یوگسلاو شورای امنیت، متن بیانیه­ای را که بر اساس مشورت بین اعضا تهیه و در آن به ضرورت فوری جنگ شهرها و اجرای قطع­نامه 598 تأکید شده بود، قرائت کرد.* تهدید عراق در خصوص حملات شیمیایی به شهرهای ایران پس از حمله­ی شیمیایی عراق به حلبچه که منجر به شهادت و مصدومیت چند هزار نفر از اهالی این شهر و روستاهای اطراف آن شد و همچنین بمب­باران شیمیایی برخی روستاهای مرزی استان کُردستان، برخی مقامات عراقی از احتمال استفاده از این نوع سلاح­ها علیه مناطق مسکونی شهرهای ایران سخن گفتند. یک روز پس از بمب­باران شیمیایی شهر حلبچه، سفیر شوروی در کویت درباره احتمال به کارگیری سلاح­های شیمیایی در جنگ شهرها در آینده نزدیک خبر داد.[88] روز بعد از آن [28 اسفند 1366] عدنان خیرالله، جانشین فرمانده کل نیروهای مسلح و وزیر دفاع وقت عراق، بر استفاده عراق از هر نوع تسلیحات نظامی را تأکید و دلیل آن را لجاجت ایرانی­ها در ادامه دادن به جنگ اعلام کرد.[89] در پی اظهارات این مقام رژیم عراق، روزنامه­ کویتی “الانباء” در روز 30 اسفند 1366 نوشت، “اعلام وزیر دفاع عراق درباره استفاده عراق از سلاح­های مرگبارتر علیه شهرهای ایران با اخطار مقامات شوروی در مورد احتمال کاربرد سلاح­های شیمیایی در جنگ شهرها ارتباط دارد.” الانبا افزود: اعطای تسهیلات از سوی مقامات ایران برای ساکنان تهران برای تخلیه این شهر و همچنین فراخواندن دیپلمات­های خارجی از تهران به کشورهایشان با هشدارهای اعلام شده در مورد تبدیل جنگ شهرها به یک جنگ شیمیایی گسترده میان دو کشور ارتباط دارد.”[90] با افزایش فشار افکار عمومی علیه رژیم عراق به خاطر کاربرد سلاح­های شیمیایی در حلبچه، مسئولین عراقی یک­بار دیگر احتمال چنین اقدامی را مورد تأکید قرار دادند. از جمله طارق­عزیز وزیر امور خارجه وقت عراق درگفت­وگو با رسانه­های کویت در تاریخ 4 فرودین 1367 ایران را به استفاده از سلاح­های جدید در جنگ شهرها تهدید کرد و گفت ایرانیان باید انتظار سلاح­های مرگبار­تری از سوی عراق را داشته باشند.[91] “نوری نایف”، رئیس دفتر خبرگزاری عراق در قاهره، هم گفت که سخنگوی عراقی به وی گفته است که عراق ممکن است به عنوان اقدامی بازدارنده، تعدادی از شهرهای بزرگ ایران را هدف حملات شیمیایی قرار دهد. روزنامه­های کویتی هم در خبری ویژه این اظهارات را انعکاس دادند.* [92] در اظهار نظر دیگری، یکی از مقامات عراقی که نامش را فاش نکرد، پا را فراتر از این­ها گذارده و در تاریخ 16 فروردین 1367 به روزنامه کویتی “القبس” که به همراه سایر رسانه­های کویتی به نوعی نقش سخنگویی رژیم عراق را ایفا می­کردند گفت: “بغداد هیچ قانونی را در زمان جنگ محترم نمی­شمارد و برای پیروزی در جنگ از هر وسیله ممکن از جمله راه انداختن جنگ میکروبی و بمب هسته­ای استفاده می­کند.” این مقام عراقی در توجیه این اقدام احتمالی رژیم بغداد افزود: “چه فرقی می­کند انسان با ترکش موشک یا سلاح میکروبی و یا اتمی جان خود را از دست بدهد. کشتن با هر وسیله ممکن برای دفاع از خود بخشی از حاکمیت یک کشور محسوب می­شود.” وی همچنین گفت: “رژیم عراق در جنگ سرنوشت­سازی که بقا و فنای آن را تعیین می­کند، درگیر شده است و باید برای تضمین بقای خود، از چنگ و دندان گرفته تا هر گونه سلاح پیشرفته­ای که تاکنون برای نابودی و هلاکت اختراع شده است. علیه دشمن خود استفاده کند و استفاده عراق از هر گونه سلاح علیه ایران به خاطر اینکه عراق در حالت دفاع می­باشد، مشروع به نظر می­رسد.[93] علیرغم افزایش فشارهای سیاسی و افکار عمومی علیه ایران به ویژه پس از پخش تصاویر جنازه­های مردم حلبچه از تلویزیون­های کشورهای مختلف دنیا، مسئولین عراقی ابایی از ادامه­ی تهدید حملات شیمیایی نداشتند. “نزار حمدون”، معاون وقت وزیر امور خارجه عراق، در مصاحبه­ای با رادیو بی.بی.سی گفت: “دولت این کشور برای دفاع از خاک خود به هر وسیله­ای که لازم باشد متوسل می­شود و هنگامی که از او سئوال شد که آیا این شامل به کارگیری سلاح­های شیمیایی هم می­شود، او تکرار کرد هر وسیله­ای که لازم باشد.”[94] تهدید حمله شیمیایی به شهرهای بزرگ ایران از سوی مقامات ایران جدی گرفته شد. زیرا رژیم بعث عراق از این سلاح به طور گسترده علیه مردم کُرد منطقه حلبچه استفاده نموده و علاوه بر آن پیش­تر نیز، در کوچاندن مردم روستاهای منطقه قره­داغ و … در شمال استان سلیمانیه از سلاح­های شیمیایی به طور وسیع استفاده کرده بود. در همین ایام نیز به طور مکرر چندین روستا در مناطق مرزی استان کُردستان را بمب­باران شیمیایی کرده بود. لذا تکرار چنین اقدامی از سوی عراق بعید به نظر نمی­آمد. خصوصاً آنکه در این ایام فشار فزاینده­ای از سوی مجامع سیاسی و رسانه­ای علیه رژیم عراق به وجود آمده بود و فضایی از همدردی با ایران به وجود آمده بود که درگیر آثار ناشی از این اقدام عراق از جمله اسکان بالغ بر 50 هزار کُرد عراقی و معالجه چند ده هزار مصدوم شده بود. لذا کشور در این دوران به طور وسیعی درگیر موضوع احتمال حمله­ی شیمیایی عراق به مناطق مسکونی از جمله تشکیل ستادهای حمله به پایتخت، مقابله با حملات احتمالی شیمیایی در تهران و سایر استان­ها و شهرستان­های در معرض حمله، توزیع نسبتاً گسترده تجهیزات دفاع ضد شیمیایی، اجرای مانورهای مقابله با حملات شیمیایی در بسیاری از شهرها، ارائه آموزش­های ابتدایی به مردم از طریق رادیو، تلویزیون و سایر رسانه­های مکتوب و … از جمله اقداماتی است که در این دوره برای بالا بردن سطح آگاهی و آمادگی مردم برای مقابله مؤثر در برابر حملات شیمیایی رژیم عراق انجام شد. تدابیر و اقدامات دولت در جنگ شهرها حمله موشکی و هوایی عراق به شهرها، اوضاع عادی مراکز جمعیتی ایران را به شدت تحت تأثیر قرار داد. در اولین روز حمله موشکی به تهران هجوم تعدادی از مردم برای ترک تهران باعث ایجاد صف­های طولانی در مقابل برخی پمپ­ بنزین­ها و ترافیک سنگین در بزرگراه­های خروجی تهران به ویژه مسیرهای منتهی به شهرهای شمالی کشور شد. متوقف شدن یک­ ساعته بارگیری بنزین در هر نوبتِ اعلام وضعیت قرمز در پالایشگاه تهران، موجب کندی حمل سوخت به پمپ بنزین­ها در سطح شهر و در نتیجه تجمع غیر قابل کنترل خودروها در مقابل جایگاه­های عرضه بنزین شد. عده­ای هم که دارای محلی برای سکونت در خارج از تهران نبودند و یا به دلایلی از شهر خارج نشدند، شب را در پارک­های اطراف شهر سپری کردند.[95] مهاجرت تعداد زیادی از مردم، به شهرهای شمالی کشور، این مناطق را با مشکلاتی از قبیل تأمین مواد غذایی، اسکان مسافرین، کمبود نقدینگی بانک­ها و ترافیک سنگین در معابر مواجه کرد.[96] همچنین تعدادی از مدارس تهران به ویژه در مناطقی که مورد اصابت موشک قرار گرفتند تعطیل شدند و قرار شد دانش­آموزان فقط برای امتحانات در مدارس حضور یابند.[97] با استمرار حملات موشکی عراق برای کاستن از میزان تلفات انسانی، مدارس به طور غیر رسمی تعطیل و ادامه امتحانات نوبت دوم دانش­آموزان به بعد از تعطیلات نوروز موکول شد.[98] حمله موشکی و هوایی، وضعیت عادی زندگی مردم در سایر شهرها و روستاهای در معرض حمله را هم تغییر داد و تعدادی از مردم به روستاهای اطراف و شهرهای امن­تر رفتند. از سوی دیگر، چهره عادی جاهای امن کشور هم تغییر کرد و به علت مهاجرت مردم، این مناطق نیز تحت تأثیر شرایط جنگ شهرها قرار گرفتند.  با گذشت چند روز از آغاز حمله به شهرها، به مرور فشار روانی و التهاب ناشی از اصابت موشک­ها کاهش یافت. رویتر در گزارشی از وضعیت تهران در روز 15 اسفند (در حالی که 30 موشک به شهر اصابت کرده بود.) گفت: “برخی از شهروندان تهرانی طی تماس­های تلفنی گفته­اند که علیرغم ترس ناشی از حمله موشکی عراق به تهران، این شهر هنوز از جنب و جوش نیفتاده است.” این شهروندان افزودند در روز شنبه[…………] مغازه­ها، مدارس و اداره­ها باز بوده و ترافیک سنگینی در خیابان­ها دیده می­شود.”  یکی از آنان گفت: “در بعضی از اداره­های تهران، کارمندان از طبقات بالای ساختمان به جای امن­تری در طبقات پایین آن نقل مکان کرده­اند ولی در کل همه شهروندان اکنون رفته رفته به وضع کنونی عادت کرده و به فعالیت خود ادامه می­دهند.” وی افزود: “مردم اینک آن نگرانی شدیدی را که در روزهای اول حکمفرما بود و بلافاصله پس از هر انفجاری به سوی باجه­های تلفن می­شتافتند تا از حال اقوام و بستگان خود اطلاع حاصل کنند، دیگر ندارند.” این شهروند تهرانی در ادامه گفت: “شلیک این همه موشک در ظرف چند روز ما را بی­تفاوت کرده است.”[99] کشیده شدن دامنه­ی حملات موشکی عراق به سایر شهرها مدارس اصفهان، قم و چند شهر دیگر را نیز به صورت نیمه تعطیل در آورد.[100] ادامه یافتن این شرایط باعث آغاز تعطیلی زودرس مدارس، دانشگاه­ها و سایر مراکز اداری و جمعیتی کشور شد و این مراکز عملاً حدود یک­هفته قبل از فرا رسیدن نوروز تعطیل شدند. با استمرار حملات عراق، در جلسه­ی سران کشور در 6 فروردین 1367 قرار بر این شد که تعطیلی مدارس در مناطق در معرض حملات پس از پایان تعطیلات نوروز ادامه یابد. مدارس سایر مناطق کشور نیز موظف به پذیرش دانش­آموزان مناطق در معرض حمله شده و رادیو تلویزیون نیز خدمات آموزش از راه دور را از طریق ضبط و پخش دروس مقاطع تحصیلی فراهم کرد. طبق ابلاغیه­ی آموزش و پرورش معلمین مناطق در معرض حمله، که به شهرستان­ها و مناطق امن رفته بودند، در این مناطق مشغول به کار شدند.[101] در مورد باز شدن دانشگاه­ها پس از پایان تعطیلات نوروزی هم قرار شد با رعایت جوانب احتیاط عمل شود.[102] مدتی پس از شروع حملات موشکی هوایی، عراق که به نتیجه­ی دلخواه دست نیافته بود و به ویژه پس از فشار فزاینده­ی افکار عمومی جهان علیه اقدام عراق در بمب­باران شیمیایی حلبچه، مسئولین رژیم عراق تهدید کردند که با سلاح­های شیمیایی به شهرهای ایران حمله خواهند کرد. در پی این تهدیدها و استفاده از این سلاح­ها در برخی مناطق مرزی ایران، دستگاه­های اطلاعاتی کشور و سپاه پاسداران نسبت به احتمال حمله­ی شیمیایی عراق به مراکز جمعیتی ایران هشدار داده و لزوم کسب آمادگی دستگاه­های اجرایی را یادآور شدند.[103] دولت جمهوری اسلامی نیز اقدامات پیشگیرانه­ی همه جانبه­ای را برای بالا بردن میزان آمادگی دستگاه­های اجرایی کشور و استان­ها و مقابله مؤثر در برابر این حملات احتمالی انجام داد. اعلام آماده باش کامل به ستادهای کنترل رویدادهای شیمیایی استان­ها، تشکیل ستاد مقابله با حملات ش.م.ه (شیمیایی، میکروبی و هسته­ای) در استان­های در معرض حمله و واگذاری مسئولیت مدیریت مقابله با حملات شیمیایی به استانداران و فرمانداران از جمله­ی این اقدامات است. همچنین تمرکز بخشیدن به مدیریت امور اجرایی پدافند ش.م.ه در نامه­ای به دستگاه­های اجرایی کشور ابلاغ شد. براساس این دستورالعمل، هماهنگی­های امور اجرایی پدافند ش.م.ه مناطق مسکونی و مدیریت اجرایی آن به عهده­ی “ستاد پشتیبانی و هماهنگی اجرای مناطق بمب­باران شده و مدیریت امداد و دفاع غیر نظامی” گذارده شد. این ستاد از گذشته در استان­ها و شهرستان­ها تشکیل شده و مسئولیت کنترل حوادث و رویدادهای مربوط به موشک­باران و بمب­باران شهرها را عهده­دار بود. کمیته­های تخصصی و اجرایی ستادهای ش.م.ه در مراکز استان­ها مأموریت یافتند آمادگی مردم و دستگاه­های دولتی برای مقابله با حملات شیمیایی دشمن را با برنامه­ریزی­های لازم، بالا ببرند.[104] در جهت افزایش قابلیت­های اجرایی کشور برای کاهش آسیب­های ناشی از حملات شیمیایی احتمالی عراق به شهرهای بزرگ ایران علاوه بر سیاست­گذاری­ها، با هدف بالا بردن آمادگی 18 استان* کشور که در معرض حملات موشکی و هوایی عراق قرار داشتند، مقادیر قابل توجهی تجیهزات از دستگاه­های مهندسی (لودر، بولدزر، بیل مکانیکی و…) تا موتور برق، کنسرو، لامپ و … بین استان­ها توزیع شد.[105] ستاد پشتیبانی و هماهنگی امور اجرایی مناطق بمب­باران شده­ی نخست­وزیری نیز با ابلاغ طرح شناسنامه­ای ستاد ش.م.ه. (شیمیایی، میکروبی و هسته­ای) به استان­ها، تعداد افراد تیم­های عملیاتی مقابله با حملات شیمیایی و تجهیزات و وسایل مورد نیاز آن­ها را تعیین کرد و شرح وظایف جمعیت هلال­احمر و وزارت بهداشت و نیز تأمین و توزیع اقلام دارویی و تجهیزات نقاهتگاهی و بیمارستانی و… را توضیح داد. فهرست و تعداد وسایل برای تجهیز هر تیم نشان می­داد که برای ایجاد آمادگی حداقلی در هر استان و نهایتاً کشور، امکانات فوق­العاده زیادی نیاز است که هزینه زیادی را به کشور تحمیل می­کرد.[106] برگزاری مانور مقابله با حملات شیمیایی احتمالی دشمن در شهرها با هدف ایجاد آمادگی در مردم نیز از اقدامات دستگاه­های اجرای در این دوره است.[107] براساس ابلاغیه دولت همچنین مقرر شد طبقات زیرین ساختمان­های مستحکم دولتی به عنوان پناهگاه و جان­پناه در اختیار مردم قرار گیرد.[108]علاوه بر آن ساخت پناهگاه در مراکز جمعیتی از جمله برخی مدارس نیز سرعت گرفت.[109] ساماندهی به امور تبلیغاتی در دوره­ی جنگ شهرها نیز از نظر مسئولان دور نماند. ستاد تبلیغات جنگ نیز سیاست خبری داخلی و وظیفه­ی دستگاه­های تبلیغاتی را در صورت حملات شیمیایی عراق به مراکز جمعیتی کشور تعیین و به دستگاه­های کشور ابلاغ کرد. اطمینان­بخش بودن سیاست خبری داخل کشور، جدیت در آموزش عمومی پدافند شیمیایی و تسریع در آموزش مردم، انتشار اخبار حملات شیمیایی عراق به مناطق جنگی و روستاهای مرزی ایران، اولویت دادن به پخش اخبار عملیات­های رزمندگان (به نحوی که بازتاب اخبار فاجعه­ی بمب­باران حلبچه در اولویت بعدی قرار گیرد) از محورهای اصلی سیاست­های جدید تبلیغاتی کشور تعیین شد.[110] معاونت نخست­وزیر در امور دفاعی نیز در بخشنامه­ای مواردی را برای مقابله­ی به موقع و مؤثر با حملات شیمیایی عراق به استانداران استان­های در معرض حمله ابلاغ کرد. در بندهای این ابلاغیه، اعلام آماده باش به همه­ی نیروها و تیم­های شیمیایی، ایجاد خط ویژه­ی ارتباطی بین ستاد کنترل حوادث و رویدادهای شیمیایی و شبکه­های رادیو تلویزیون استانی، توزیع تجیهزات انفرادی مانند ماسک، لباس شیمیایی و … بین نیروهای امدادی، فعالیت حمام­های عمومی شهرها در زمان حملات شیمیایی و انتقال سریع مردم به مناطق غیرآلوده با استفاده از خودروهای دولتی و عمومی مورد تأکید قرار گرفته است. در این بخشنامه همچنین به تعیین آژیر سبز به عنوان هشدار حمله­ی شیمیایی، جلوگیری از ورود افراد شخصی و امدادی بدون تجیهزات حفاظتی به مناطق آلوده، کنترل مجدد نقاهتگاه­ها و بیمارستان­ها و نهایتاً نصب تصاویر و جزوات آموزشی مربوط به اقدامات خودی برای مقابله با حوادث شیمیایی اشاره شده است.[111] شورای امنیت کشور هم در ابلاغیه­ای به تعیین استانداران و فرمانداران به عنوان مسئولین هدایت و فرماندهی ستاد حوادث و رویدادهای ش.م.ه در استان­ها و شهرها، ضرورت اجرای چند مانور مقابله با حملات شیمیایی به منظور کسب آمادگی، تأکید بر راه­اندازی خط ویژه­ی ارتباطی بین استانداری و صدا و سیمای مرکز استان و حفظ ارتباط مستقیم تا پایان حمله­ی شیمیایی از سوی شورای امنیت کشور پرداخت.[112] با ابلاغ سیاست­های اجرایی و تعیین دستورالعمل­های مربوط، جلسات متعددی در سطح کشور، استان­ها و شهرستان­ها برای ایجاد آمادگی در صورت حمله­ی شیمیایی عراق برگزار شد. همچنین در جلسه­ی نمایندگان سپاه، نیروی هوایی ارتش، وزارت دفاع، استانداری تهران، ستاد مشترک ارتش، وزارت کشور، کمیته­ی انقلاب اسلامی، شهربانی و ژاندارمری در محل نخست­وزیری در دهم فرودین1367، هماهنگی فرآیند یک حمله شیمیایی از مرحله­ی ابتدایی در پایتخت تا پایان رفع آلودگی بررسی شد.[113] صدور دستور ستاد کل سپاه پاسداران به مراکز سپاه استان­ها برای آماده نگه داشتن مراکز درمانی سپاه به همراه پرسنل مربوط، مجهز کردن این مراکز به تجهیزات انفرادی و محیطی برای ارائه­ی خدمات درمانی به مصدومین شیمیایی،[114] برگزاری جلسه ستاد ش.م.ه در شهرستان­ها و تقسیم­کار بین دستگاه­های اجرایی و امدادی از جمله فرمانداری، شهرداری، هلال احمر، سپاه پاسداران، شبکه بهداشت و درمان، کمیته­ی انقلاب اسلامی، آتش­نشانی، جهاد بازرگانی نیز از جمله تصمیمات اتخاذ شده در سطح کشور می­باشد. [115] علاوه بر این اقدامات با توجه به کمبود امکانات و تجهیزات مقابله با حملات شیمیایی در داخل کشور و گستردگی مناطق در معرض آسیب، دولت در توزیع امکانات واگذار شده به استان­ها چند مؤلفه تعیین کرد که عبارت هستند از: 1. مراکز استان­ها. 2. شهرهای عقبه­ی مناطق عملیاتی رزمندگان. 3. میزان جمعیت شهرها. 4. تعداد حملات دشمن به شهرها. 5. شهرهای بزرگی که در مجاورت آن­ها تأسیسات صنعتی قرار دارند. 6. شهرهایی که مورد تهدید عراق واقع می­شوند. 7. موارد خاصی که با نظر استاندار تعیین می­گردد.[116] همچنین کلیه­ی وزارتخانه­ها، بنیاد شهید و سازمان تربیت بدنی موظف شدند نسبت به مهیا کردن مکان­های مناسب به عنوان نقاهتگاه و محل نگه­داری و مراقبت از مصدومین شیمیایی اقدام کرده و این مکان­ها را با کمک هلال احمر تجیهز کنند.[117] ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع هم شیوه­نامه­ی مربوط به فعالیت رسانه­ای در هنگام حمله­ی شیمیایی دشمن را برای توجیه مراکز صدا و سیما در استان­های در معرض تهدید، ابلاغ کرد. تهیه و پخش برنامه­های آموزشی ساده و ابتدایی پدافند شیمیایی، تعیین آژیر حملات شیمیایی، احداث اتاق ضد شیمیایی در ساختمان­های پخش مراکز صدا و سیما در 18 استان در معرض حمله و تهیه­ی ماسک و لباس ضد شیمیایی برای مجری برنامه و برخی توصیه­های دیگر از نکات محوری در این شیوه­نامه است.[118] هر چند امریکا، شوروی و سایر اعضای شورای امنیت، در اعلام مواضع علنی و رسانه­ای درباره­ی جنگ شهرها ابراز ناخرسندی کرده و بر لزوم پایان هر چه سریعتر آن تأکید می­کردند، اما هر کدام از منظر متفاوتی از ادامه یافتن آن چندان ناخشنود نبودند. به تعبیر صدام در مصاحبه­ با روزنامه­ی مصری الاهرام: “امریکا و شوروی در قبال جنگ ایران و عراق در چهارچوب منافع ملی خود و معادلات بین­المللی  عمل می­کنند. قدرت­های بزرگ برای حمایت از منافع ملی خود در منطقه­ی خلیج فارس حضور پیدا کرده­اند، نه پایان دادن به جنگ.”[119] امریکایی­ها ادامه­ی جنگ شهرها را تضعیف زیر ساخت­های اقتصادی ایران و در عین حال پایین آمدن توان و روحیه رزمی ایران می­دانستند که نهایتاً جمهوری اسلامی را وادار به پذیرش قطع­نامه­ی 598 خواهد کرد. این همان هدفی بود که امریکا از طریق مطرح کردن طرح تصویب قطع­نامه و تحریم تسلیحاتی ایران در شورای امنیت در پی تحقق آن بود. امریکا­یی­ها معتقد بودند راه حل مؤثر برای وادار کردن ایران به پذیرش قطع­نامه­ی598 تحریم تسلیحاتی ایران است. لذا بایستی از ارائه هر پیشنهادی که باعث به حاشیه راندن این موضوع می­شود خودداری کرد. امریکایی­ها همچنین معتقد بودند طرح شوروی برای صدور قطع­نامه­ای از سوی شورای امنیت برای توقف جنگ شهرها، بازی شوروی برای ایجاد تأخیر در اجرای قطع­نامه­ی 598 است، بنابراین با آن مخالفت می­کردند. “جورج کریست” فرمانده نظامی نیروی­های امریکا در منطقه­ی خلیج­فارس، در جلسه­ای خطاب به اعضای کمیسیون نیروهای مسلح سنای امریکا حملات موشکی و هوایی عراق به شهرهای ایران را مورد تحسین قرار داده و گفت: “بر اثر حملات هوایی عراق زیر بنای اقتصادی ایران شدیداً ضعیف شده است و عراق علاوه بر حملات موشکی عملیات هوایی مؤثری را علیه ایران در پیش گرفته و 27 شهر ایران را مورد حمله قرار داده است.”[120] از سوی دیگر شوروی با ترکیبی از رفتارهای سیاسی و تعاملات تسلیحاتی و حفظ تعادل در روابط بین عراق و ایران و همچنین با کشورهای عربی حاشیه­ی خلیج­فارس، سعی در تحقق منافع خود در منطقه­ی مهم خلیج­فارس داشت. شوروی در حالی که موضوع تشکیل جلسه­ی اضطراری شورای امنیت را برای پایان دادن به جنگ شهرها طرح کرده بود اما به نظر می­رسید در صدد کُند کردن روند تلاش­های صلح است. شوروی اعلام کرد که ابتدا باید جنگ شهرها متوقف شود و سپس کشورهای عضو شورای امنیت به بررسی راه­های اجرایی قطع­نامه­ی 598 از جمله تحریم تسلیحاتی ایران بپردازند.[121] یکی از دلایل اتخاذ چنین روشی از سوی مسکو مشکلات شوروی در افغانستان بود. در این دوره­ی مذاکرات امریکا و شوروی در ژنو سوئیس درباره­ی نحوه­ی خروج ارتش شوروی از افغانستان در جریان بود. شوروی برای خروج کم دردسر از افغانستان به همکاری ایران که دارای نفوذ زیادی در بین گروه­های جهادی افغانستان بود، نیازمند بود. لذا سعی می­کرد از یک سو با استفاده از نفوذ خود در جنگ ایران و عراق رابطه­ی خود با جمهوری اسلامی را حفظ نموده و از طرف دیگر از توانمندی­های خود در جنگ ایران و عراق به عنوان اهرمی در مذاکرات ژنو در برابر امریکا بهره­برداری نماید.[122] “پترویچ کولینف”، معاون وزیر خارجه­ی شوروی، در پایان اجلاس وزرای پیمان ورشو در بلغارستان درباره­ی تأثیر مذاکرات ژنو بر جنگ ایران و عراق گفت: :”مسائل بین­المللی همگی به هم مربوط می­باشند، ولی باید صراحتاً بگویم حل مشکل افغانستان تأثیر مطلوبی در پایان جنگ ایران و عراق دارد. در واقع مخالفت کردن شوروی با راه حل­های امریکا برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق قبل از حل مسأله افغانستان و گره زدن این دو موضوع به یکدیگر نشان می­دهد که دو ابرقدرت در عین این که برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق بدون غلبه یکی بر دیگری به نتیجه­ی مشترک رسیده­اند[123] و هر یک سیاست­ منطقه­ای خود را براساس منافع ملی خود و معادلات بین­المللی تنظیم کرده­اند.”[124] اما برای شکل اجرای آن از جمله در موضوع چگونگی اتمام جنگ شهرها از تاکتیک­ها و راه­های متفاوتی استفاده می­کنند.[125] راه­هایی که تنها منافع آنان را تضمین کند و در این میان هدف قرار گرفتن مراکز جمعیتی و وارد آمدن تلفات انسانی و خسارت مادی فراوان در درجه­ی اهمیت پایین­تری قرار دارد. جنگ شهرها و سفارتخانه­های خارجی: جنگ شهرها علاوه بر وارد کردن خسارت­های جانی و اقتصادی فراوان، دارای ابعاد گسترده دیگری نیز بود. تأثیر این پدیده بر وضعیت ساکنان خارجی تهران و بغداد از جمله کارکنان سفارتخانه­های خارجی و نمایندگان سایر کشورها در این دو شهر مشهودتر بود. پس از آنکه تهران هدف اولین موشک­های رژیم عراق قرار گرفت، موضوع چگونگی ادامه­ی فعالیت سفارتخانه­های خارجی مطرح شد. بسیاری از دولت­ها به اتباع خود توصیه کردند که از پایتخت­ها خارج شوند.[126] با ادامه یافتن جنگ شهرها تعدادی از اتباع خارجی و خانواده­های آنان و همچنین تعدادی از کارکنان نمایندگی­های سایر کشورها از تهران خارج شدند و به حومه­ی پایتخت یا به شهرهای شمالی ایرانی رفتند. افزایش حملات باعث شد تا تعدادی از سفارتخانه­ها نیز با تقلیل کارکنان خود فعالیت­شان را نیز محدود کنند. طولانی­ شدن دوره­ی حملات موشکی و هوایی عراق به مراکز جمعیتی ایران و تقارن آن با نوروز و فرا رسیدن تعطیلات سال جدید شرایط را برای تعطیلی زودرس ادارات از جمله سفارتخانه­ها فراهم کرد و دوره­ی تعطیلات نسبت به سال­های قبل طولانی­تر شد. در این شرایط تعدادی از کاکنان و خانواده­های برخی سفارتخانه­ها از جمله سوئد، نروژ، دانمارک، فنلاند، هلند، آلمان­غربی و سوریه روز 18 اسفند از طریق مرز زمینی به ترکیه رفتند.[127] چند کشور نیز با پروازهای اختصاصی تعدادی از خانوادهای کارکنان خود را به کشورشان باز گرداندند.[128] خروج اتباع بسیاری از کشورها و به ویژه کارکنان و کارگران شرکت­های خارجی از بغداد نیز نتیجه ادامه یافتن جنگ شهرها و اصابت چند موشک به برخی مراکز اقتصادی در شهرهای عراق بود.[129] در طول جنگ شهرها تمامی سفارتخانه­ها در تهران باز بود، اما امور اداری و کنسولی آنان روال عادی نداشتند. با گذشت بالغ بر یک­ماه از شروع چهارمین دوره­ی جنگ شهرها، وضعیت سفارتخانه­های خارجی در تهران براساس گزارش وزارت اطلاعات در روز 21 فروردین 1367 به این ترتیب بود: سفارت سوئیس باز بوده و ساعت کار خود را 5/3 ساعت کم کرده است و تنها یک نفر از جمع هفت نفری دیپلمات­ها کشور را ترک کرده­اند. دفتر حافظ منافع آمریکا باز بوده و 5/3 ساعت در ساعات کاری خود تقلیل داده و دو نفر از جمع سه نفر دیپلمات سوئیسی آن، ایران را ترک کرده­اند. سفارت یونان باز است و به سفیر یونان که همراه با دکتر ولایتی به آن کشور عزیمت نموده بود، هفته­ی آینده به ایران باز خواهد گشت. سفارت فرانسه باز است و دیپلمات­های آن نیز در تهران حضور دارند. سفارت ایتالیا باز بوده و کار عادی روزانه را ادامه می­دهد و اکثر دیپلمات­های آن کشور در تهران به سر می­برند. سفارت استرالیا تا آخر هفته­ی جاری تعطیل بوده و رسیدگی به امور جاری سفارت در منزل سفیر صورت می­گیرد و در ضمن سه نفر از هشت دیپلمات استرالیایی در ایران هستند. سفارت سوئد در روز تنها دو ساعت باز می­باشد و 5 نفر از جمع 9 نفری دیپلمات­های سوئدی در تهران هستند. سفارت زلاندنو تا اطلاع ثانویی تعطیل می­باشد، اما سفیر و رایزن سفارت در ایران به سر می­برند. سفارت ایرلند در طول حملات موشکی باز بوده و در غیاب کاردار این سفارت، کارمندان محلی در سرکار خود حاضر می­شوند و کاردار سفارت برای مدت دو هفته به ایرلند سفر کرده است. سفارت آرژانتین تعطیل بوده و سفیر و وابسته­ی بازرگانی جهت مرخصی 45روزه، ایران را ترک کرده­اند و کاردار آن کشور نیز قصد عزیمت به ترکیه را دارد. سفارت ونزوئلا باز بوده و سفیر در مسافرت خارج از کشور به سر می­برد و کاردار نیز شب­ها را در کرج به سر می­برد و استثناً پنجشنبه را به علت حملات موشکی تعطیل کرده­اند. سفارت برزیل باز بوده و سفیر آن کشور نیز در ایران به سر می­برد و معمولاً شب­ها در شمشک می­باشد. سفارتخانه­های دانمارک و بخش حافظ منافع کانادا در تهران تا اطلاع ثانوی تعطیل می­باشند. سفارت اسپانیا باز بوده و سفیر آن کشور که فعلاً در اسپانیا به سر می­برد قصد دارد در هفته آینده به تهران باز گردد.  سفارت بلژیک باز می­باشد و دبیر بازرگانی و وابسته­ی اداری آن، ایران را ترک کرده­اند، اما سفیر و دبیر اول در تهران به سر می­برند. سفارت انگلستان به کارمندان محلی ابلاغ نموده است که تا اطلاع ثانوی سفارت تعطیل می­باشد و مسئول حافظ منافع در محل سکونت خود در قلهک به سر می­برد. سفارت آلمان تعطیل بوده است و امور جاری در منزل سفیر آن کشور در تهران صورت می­پذیرد و در ضمن حدود نیمی از دیپلمات­ هاتهران را ترک کرده­اند.[130

موضع برخی کشورها در جنگ شهرها کمیته­ی بین­المللی صلیب سرخ روز 17 اسفند 1366 با ارسال پیام­هایی برای ایران و عراق، از دو کشور خواست تا حملات موشکی را به پایتخت­های یکدیگر خاتمه دهند.[131]  صلیب سرخ روز 20 اسفند، بار دیگر از دو کشور خواست این حملات را متوقف کنند.[132] دولت یونان نیز از ایران و عراق درخواست کرد تا از حملات موشکی به شهرها دست برداشته و ترتیبات برقراری و آتش­بس را فراهم کنند.[133] در همین حال مقامات سازمان آزادی­بخش فلسطین اعلام کردند که جنگ شهرهای ایران و عراق، افکار عمومی را از قیام فلسطینی­ها در سرزمین­های اشغالی منحرف کرده است.[134] علاوه بر کشورهای عضو دائم و کشورهای غیرثابت عضو شورای امنیت سازمان ملل متحد، بسیاری از کشورهای دیگر با صدور بیانیه و نامه­هایی از ایران و عراق خواستند به جنگ شهرها خاتمه دهند. به هر ترتیب با همه فرازها و فرودها چهارمین دوره­ی جنگ شهرها پس از 53 روز و بر جا ماندن تعداد زیادی شهید و مجروح و وارد آمدن خسارت مادی فراوان با اعلام خاتمه­ی آن از سوی عراق در ساعت 24:00 (31 فروردین 1367) و 15دقیقه پس از اصابت 2 موشک به قم، بلافاصله پس از باز پس­گیری فاو، پایان یافت. در این میان علاوه بر اصابت 189 موشک به شهرهای تهران، اصفهان، قم، کرج، شیراز و تبریز، دزفول با 33 مورد، همدان با 28مورد و باختران با 20 مورد بیشترین حملات هوایی دشمن را تحمل کردند. اسامی شهرهای­ که بمب­باران شده و تعداد حملات هوایی ارتش عراق بدین شرح بوده است: دزفول33 بار، همدان 28 بار، باختران20­ بار، ایلام 14 بار، بروجرد 11 بار، شوشتر 9 بار، ارومیه 8 بار، حومه­ی رشت 7 بار، خرم­آباد­ 6 بار، اراک 5 بار، درود 4 بار، زنجان 4 بار، آبادان 6 بار، میاندوآب 3 بار، شاهین­دژ 1 بار، بوکان 1 بار، مریوان 3 بار، کامیاران 1 بار، هندیجان 1 بار، سردشت 1 بار، مسجدسلیمان 4 بار، کوهدشت 4 بار، پلدختر 3 بار، سلماس 2 بار، اسلام آبادغرب 4 بار، اصفهان 1 بار، تبریز 4 بار، ماهشهر 3 بار، روستای دیزج از توابع تبریز 1 بار، قزوین 3 بار، روستای بندبال از توابع دزفول 1 بار، شیراز 5 بار، آذرشهر 1 بار، اندیمشک 2 بار، میانه 1 بار، داران 2 بار، خمین 2 بار، شازند 2 بار، چادگان 1 بار، الشتر 1 بار، بانه 1 بار، فریدن 1 بار، اردبیل 1 بار، مراغه 1 بار، صالح­آباد از توابع ایلام 1 بار، شهرکرد 1 بار، نهاوند 2 بار، تویسرکان 1 بار، کرج 2 بار، سنندج1 بار، کاشان1بار، همچنین روستاهای تازه آباد و چهار روستای دیگر از توابع مریوان، روستاهای اطراف سردشت، نودشه 2 بار، نوسود مناطق دزلی و سه راه حزب­الله و روستای بانی لوان از توابع مریوان نیز در مجموع 10 نوبت بمب­باران شیمیایی شده­اند. از آمار تلفات این بمب­باران­ها اطلاع دقیقی در دست نیست، اما تنها در بمب­باران شیمیایی نودشه 9 نفر شهید و یکصد مصدوم بر جای گذاشته است. در این مدت مریوان و روستاهای اطراف آن سه بار نیز توسط توپ­خانه­ی دوربُرد عراق گلوله باران شد.[135]

پی­نوشت:

---

* آمارهای ارائه شده غالباً آمارهای اولیه هستند که از سوی منابع خبری اعلام شده است به سبب نبودن ارگان مشخصی برای اعلام ارقام صحیح و نهایی، می­توان آمارهای موجود را به عنوان حداقل تلفات تلقی نمود.

* از ابتدای حمله­ی ارتش عراق به ایران در سال 1359، در 4 دوره دامنه درگیری نظامی میان ایران و عراق با بمب­باران و پرتاپ موشک به درون شهرها و مراکز جمعیتی کشیده شد. در جریان اولین دوره جنگ شهرها که از تاریخ 13اسفند 1363آغاز شد، 39شهر و روستا مورد حملات دشمن قرار گرفت و در 118نوبت بمب­باران شد. این حملات 1227شهید و 4682مجروح بر جای گذاشت. جنگ دوم شهرها از تاریخ 5/3/1364 آغاز شد و بیست روز ادامه یافت. 570 شهید و 1332 مجروح در بر داشت و در 115 نوبت حمله­ی موشکی، هوایی و توپ­خانه­ای 27 شهر مورد حمله قرار گرفت. سومین دوره جنگ شهرها 42 روز به طول انجامید و 232 مورد بمب­باران، 27 مورد حمله موشکی و 29 حمله­ی توپ­خانه­ای را شامل می­شود، در این حملات که با حمله به مناطق مسکونی سوسنگرد آغاز شد، 65 شهر آسیب دید و 3035 نفر شهید و 11150 نفر مجروح شدند. {بولتن گزیده اخبار، روابط عمومی نیروی زمینی سپاه، ش22. 25/12/1366، صص.12-10}و {خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارش­های ویژه، ش360، 24/12/1366، بغداد، صص11-10}

لازم به ذکر است در برخی اسناد تقسیم­بندی­های دیگری انجام شده و دوره­های جنگ شهرها تا 8 مرحله نیز تقسیم­بندی شده است.{هاشمی­رفسنجانی، اکبر، هاشمی­رفسنجانی: کارنامه و خاطرات سال 1366؛ دفاع و سیاست، تهران: نشر معارف انقلاب، 1389، صص592-589}

** خبرگزاری جمع موشک­های شلیک شده در این دوره را 189فروند و به این ترتیب اعلام کرده است. به تهران 133، قم 25، اصفهان 22، تبریز 4، شیراز 3 و کرج 2 فروند موشک شلیک شده است. {خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش.33 (2/2/1367)، ص12، تهران، 1/2/1367}

*** خبرگزاری جمهوری اسلامی میزان تلفات را حداقل 1727 تن شهید و دست کم8293 نفر مجروح اعلام کرد. تفاوت اندک در آمارها به دلیل تعدد منابع اعلام کننده است. ضمن آنکه آمارها غالباً آمار اولیه بوده و به سبب نبودن ارگان مشخصی برای اعلام آمار دقیق و نهایی شهدا و مجروحین، می­توان آن را به عنوان حداقل تلفات محسوب کرد.{خ.ج.ا. گزارش­های ویژه- ش33 (2/2/1367) ص.12، تهران، 1/2/1367}

**** خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی وضعیت نوزادان مصدوم را این­گونه گزارش کرده است:

12کودک که بر بدن اغلب آن­ها آثار بریدگی ناشی از شیشه­های پرتاپ شده در اثر انفجار بمب به چشم می­خورد بخشی از مجروحینی هستند که به بیمارستان الوند منتقل شده­اند. این 12کودک عمدتاً طی یک یا دو روز گذشته در بیمارستان عیوض­زاده به دنیا آمده­اند و در زمان بمب­باران بیمارستان در اتاق ویژه­ی کودکان نگهداری می­شده­اند. این بچه­ها را پرستاری فداکار که خود در اتاق عمل بیمارستان عیوض­زاده مشغول به دنیا آوردن کودکی بوده، به بیمارستان الوند منتقل کرده است. خواهر شجاعی پرستار فداکار بیمارستان عیوض­زاده، کودکی را نشان داد که ساعتی پیش به دنیا آمده است. این کودک که بر بدن او نیز آثار بریدگی ناشی از پرتاب شدن خرده شیشه به چشم می­خورد قطعاً کم سن­ترین کودکی است که اثر جنایت حاکمان بغداد بر بدن او مشاهده می­شود زیرا تا این ساعت22 تنها پنج ساعت از عمر خود را پشت سرگذاشته است. {نشریه­ی ویژه­ی خبرگزاری جمهوری اسلامی، ش347، 11/12/1366، ص.32، 10/12/1366.}

* آقای هاشمی در یادداشت­های خود در روز 21 اسفند 1366 درباره­ی دلیل تلافی نکردن آخرین موشک­های عراق در این روز می­نویسد: “آخرین موشک­های عراقی، درست در لحظات آخر وقت مهلت 4:30 بعدازظهر به تهران رسید. گفتیم تلافی نشود که جنگ شهرها ختم گردد. {هاشمی­رفسنجانی، کارنامه و خاطرات1366، دفاع و سیاست، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب، 1389، ص519.}

* عراق در اولین آتش­بس غیررسمی در 19 اسفند1366 نیز در آخرین ساعت قبل از فرا رسیدن زمان اعلام شده برای آغاز آتش­بس 11 موشک به شهرهای ایران شلیک کرد. اما ایران به این اقدام عراق پاسخ نداد.

* یادداشت­های آقای هاشمی­رفسنجانی در این دوره نشان­دهنده­ی روند آگاهی مسئولین ایران از نوع موشک و چگونگی دست­یابی رژیم عراق به آن است.

–   (12/12/1366) با دکتر [حسن] روحانی تلفنی صحبت کردم. گفت نظر متخصصان این است که موشک­های پرتاب شده­ی عراقی همان اسکاد-بی است که به سوخت آن اضافه شده و از سر جنگی آن کاسته شده و در نتیجه قدرت انفجاری آن کم و بُرد آن اضافه شده است.

–   (14/12/1366) گروه موشکی سپاه آمدند درباره­ی موشک­های عراقی نظر دادند که همان اسکاد-بی روسی است که با افزایش سوخت و کاهش سِر جنگی، بُرد آن زیاد و قدرت انفجاری آن کم شده است.

–   (15/12/1366) شب جلسه­ی سران قوا در زیر زمین ساختمان ریاست جمهوری تشکیل شد. وضع جنگ را توضیح دادم. از سیاست ضد روسی که ترویج می­شود، انتقاد کردم، زیرا روشن شده که موشک­های عراق چیز جدیدی نیست که روس­ها داده باشند. همان اسکاد- بی­های سابق است و بی جهت با تبلیغات منفی، دشمنی روس­ها را تحریک می­کنیم.

–   (18/12/1366) دکتر ولایتی آمد و برای موضع­گیری راجع به پیشنهاد ختم جنگ شهرها از طرف شوروی مشورت کرد. شوروی از شورای امنیت خواسته است جلسه­ی فوری اضطراری تشکیل شود. قرار شد موافقت کنیم. من از برخورد عجولانه وزارت خارجه نسبت به شوروی در رابطه با موشک­های اخیر عراق انتقاد کردم و گفتم ممکن بود روابط را با روس­ها کاملاً تیره کنند. ایشان مصاحبه اخیر من را که با صراحت گفتم شوروی موشک جدیدی به عراق نداده، مفید خواند و گفت روس­ها هم راضی شده­اند. گفت: “سفیر شوروی هم تشکر کرده است.”

آقای هاشمی­رفسنجانی همچنین در مصاحبه­ای با شبکه یک سیمای جمهوری اسلامی در روز17 اسفند1366 درباره­ی موشک­های شلیک شده به شهرهای تهران، قم و اصفهان گفت:

“روشن شد که موشک جدیدی نیست. همان (اسکاد-بی) است که عراقی­ها قبلاً در دزفول و بسیاری از شهرهای ما زده بودند. منتهی با قدرت تخریبی زیادی که این موشک در شرایط طبیعی خودش دارد و همان است که ما هم به کار می­بریم. عراقی­ها این موشک را تحقیقاً با کمک قدرت­های بزرگ  مثل آمریکایی­ها یا فرانسوی­ها، ناشیانه دستکاری کرده­اند و ناچاراً سوخت را زیاد و قدرت انفجاری را کم کردند. وزن مواد انفجاری این موشک را که به طور طبیعی 800 کیلوگرم است، به 160 کیلوگرم- یعنی یک پنجم – تقلیل دادند. این موضوع را موشک­هایی که سالم به دست ما افتاده روشن کرده است.” هاشمی رفسنجانی، دفاع و سیاست- کارنامه خاطرات1366، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب، 1389، صص515-508.

* قرارگاه رمضان در نامه­ای به فرماندهی نیروی زمینی سپاه پاسداران به نقل از برخی از منابع داخلی عراق اصابت موشک به پادگان الرشید در محله رشیدیه، بیمارستان نظامی رشید، محوطه کاخ جمهوری و پالایشگاه الدوره در منطقه زعفرانیه بغداد را اعلام کرد. {س.ش. 85972، از فرماندهی سپاه پانزدهم رمضان- معاونت اطلاعات به فرماندهی نیروی زمینی، 4/1/1367، سند تک برگی (474/5)

* وزیر خارجه شوروی قبل از اعلام نظر رسمی درباره تشکیل جلسه شورای امنیت در ملاقات با کاردار ایران در مسکو اعلام کرده بود که این کشور در صدد درخواست از شورای امنیت برای پایان جنگ شهرها است. {بولتن خبرها و نظرها، وزارت اطلاعات، ش698 (18/12/1366)، صص7-6 و خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارش­های ویژه، ش364 (28/12/1366)، رادیو بی.بی.سی، صص17-16.}

* بیانیه شورای امینت با واکنش منفی عراق مواجه شد. شورای فرماندهی حزب بعث عراق که به ریاست صدام حسین تشکیل شد، بدون نام بردن از شوروی و سایر اعضای شورای امنیت، آنان را به داشتن تعبیر نادرست از قطع­نامه 598 متهم کرد و نسبت به روند مذاکرات ایران با دبیر کل درباره جابه­جایی بندهای قطع­نامه 598 عکس­العمل نشان داد. {خ.ج.ا. گزارش ویژه، ش364 (28/12/؟ )، صص18-17}

* آقای هاشمی­رفسنجانی درباره­ اظهارات مقامات عراقی درباره حمله­ شیمیایی به مناطق مسکونی ایران می­نویسد: عراقی­ها زمزمه­ زدن شهرها با سلاح­های شیمیایی را دارند شروع می­کنند و از دبیرکل سازمان ملل به خاطر محکوم کردن عراق در زدن شیمیایی حلبچه، به تلخی انتقاد می­کنند. آن­ها علاوه بر شکست در جبهه از لحاظ سیاسی و تبلیغاتی هم تحت فشارند. {هاشمی­رفسنجانی، پایان دفاع، آغاز بازسازی، کارنامه و خاطرات سال1367، تهران: نشر معارف انقلاب، 1390، ص58}

* استان­های در معرض حملات عراق عبارتند از: خوزستان، باختران، لرستان، زنجان، کُردستان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، مرکزی، اصفهان، همدان، فارس، هرمزگان، بوشهر، تهران، چهارمحال­وبختیاری، کهکیلویه­وبویراحمد، ایلام و گیلان.{س.ش.305614، از سرپرست ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع به مدیرعامل صدا و سیمای جمهوری اسلامی، 11/1/1367، سند تک برگی}

---

[1] .خ.ج.ا. بولتن 355(19/12/1366)، اصفهان، 18/12/1366 و خ.ج.ا بولتن13/12/1366، ص ؟ ، رادیو بی.بی.سی، 12/12/1366.

[2] .بولتن گزیده اخبار، روابط عمومی سپاه پاسداران، ش22 (25/12/1366)، صص12-10 و خ.ج.ا نشریه ویژه، ش360 (24/12/1366)، بغداد، صص11-10

[3] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349(13/12/1366)، ص؟ ، رادیو بی.بی.سی، 12/12/1366 و خ.ج.ا نشریه ویژه، ش352 (16/12/1366)، ص42، منامه، خبرگزاری فرانسه، 15/12/1366.

[4] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، صص13-12، تهران، 20/12/1366 و- خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص20، سازمان ملل، آسوشیتدپرس، 21/12/1366.

[5] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358(22/12/1366)، بخش فارسی رادیو بی.بی.سی، 21/12/1366.

[6] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358(22/1/1366)، ص39، نیکوزیا، خبرگزاری رویتر، 21/12/1366.

[7] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش 358 (22/1/1367)، صص26-25، تهران، 21/12/1366.

[8] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، پاریس، خبرگزاری فرانسه، 21/12/1366

[9].خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص24، نیویورک، خبرگزاری فرانسه، 21/12/1366.

[10] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، تهران، 23/1/1367

[11] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص25، تهران، 21/12/1366.

[12] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)،ص54، تهران، 21/12/1366

[13] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص22، آنکارا، 20/12/1366

[14].خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش360 (24/12/1366)، ص6 و خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش361(25/12/1366)، صص13-12 و س.ش.86432، م.ا. به ف سپاه منطقه یک ثارالله ص؟ و س.ش.135173، م.ا. گزارش روزانه، ش362 (25/12/1366)، ص4

[15]. خ.ج.ا، گزارش­های ویژه، ش12(12/1/1367)، ص6، بغداد، خبرگزاری عراق، 11/1/1367

[16] .خ.ج.ا، گزارش ویژه، ش12(12/1/1367)، ص6، آنکارا، آسوشیتدپرس، 11/1/1367.

[17] .خ.ج.ا، گزارش­های ویژه، ش13(13/1/1367)، ص36، رادیو آنکارا، 12/1/1367و- س.ش121203، از گردان فنی الکترونیک تی16 امام حسن عسگری به ف قرارگاه مقدم نیروی زمینی کربلا، گزارش رادیویی، 12/1/1367، ص4.

[18] .واحد مرکز خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، بولتن رادیوهای بیگانه، 21/1/1367، ص2

[19] .خ.ج.ا، نشریه ویژه­، ش22(22/1/1367)، ص3، منامه، خبرگزاری فرانسه، 21/1/1367

[20] .س.ش.77714، از دفتر فرماندهی منطقه یک ثارالله به فرماندهی کل سپاه، 22/1/1367، ص2 و- س.ش. 37036، از دفتر فرماندهی منطقه یک ثارالله به مسئول دفتر فرماندهی کل سپاه، 27/1/1367، ص3.

[21] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش32(1/2/1367)، ص3، رادیو صوت الجماهیر، 31/1/1367

[22]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1367)، ص47، نیکوزیا، خبرگزاری رویتر، 11/12/1366.

[23]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش353 (17/12/1366)، ص43، تهران 16/12/1366.

[24]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش354 (18/12/1366)، ص39، 17/12/1366.

[25]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، ص33، تهران 19/12/1366.

[26]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص27-26، 20/12/1366.

[27]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، صص40-39، مسکو، خبرگزاری رویتر، 19/12/1366 و – خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص40- لندن 20/12/1366.

[28]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش355(19/12/1366)، ص30.

[29]. واحد مرکزی خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، بولتن رادیوهای بیگانه21/12/1366، ص7 از رادیو بی.بی.سی.

[30]. خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش17(17/1/1367)، صص14-13، ابوظبی 16/1/67.

[31]. بولتن خبرها و نظرها، وزارت اطلاعات، ش706، 10/1/1367، ص2.

[32]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش1 (1/1/1367)، صص 22-20، تهران، 29/12/1366.

[33]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش347 (11/12/1367)، ص7 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1367)، ص32.

[34]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1367)، ص43.

[35]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1366)، ص35.

[36].خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، ص26، رم

[37]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، صص65-64، رادیو امریکا، 12/12/1366

[38]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش351 (15/12/1366)، صص 33-32، واشنگتن 14/12/1366.

[39]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350 (14/12/1366)، ص22، منامه- خبرگزاری فرانسه 13/12/1366.

[40]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350 (14/12/1366)، ص47، رادیو امریکا، 13/12/1366.

[41]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش66 (30/12/1366)، تهران، صص51-50.

[42]. خ.ج.ا. نشریه ویژه شماره 348 (12/12/1366)، صص.31-30.

[43]. خ.ج.ا. نشریه ویژه- ش348 (12/12/1366) صص.؟

[44]. خ.ج.ا. نشریه ویژه ش. 348(12/12/1366) ص43، منامه خبرگزاری فرانسه 11/12/1366

[45]. خ.خ.ا. نشریه ویژه، ش.350، (14/12/1366) ص.46، منامه یونایتد پرس، 13/12/1366.

[46]. خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش349 (13/12/1366) ص؟، الجزیزه، 12/13/1367.

[47]. خ.ج.ا. نشریه ویژه ش352 (16/12/1366) صص 27-26، رادیو بی.بی.سی.14/12/1366.

[48]. واحد مرکزی خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی بولتن رادیوهای بیگانه، 9/1/1367، صص9-6.

[49]. دفتر سیاسی نمایندگی امام در سپاه، نشریه رویدادها، ش.195، ص45، 24/2/1367.

[50]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش347 (11/12/1366)، صص12-11، رادیو امریکا؛ اخبار ساعت 20:30، 10/12/1366و خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش348 (12/12/1366)، ص520، رادیو بی.بی.سی 11/12/1366.

[51]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش350(14/12/1366)، ص16، سازمان ملل- خبرگزاری فرانسه 12/12/1366.

[52]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش.356 (20/12/1366)، ص62، 19/12/1366.

[53]. خ.ج.ا نشریه ویژه؛ ش351 (15/12/1366)، تهران 14/12/1366.

[54]. خ.ج.ا. نشریه­ی ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص37، 20/12/1366

[55]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش350(14/12/1366)، ص15، بخش فارسی رادیو امریکا 13/12/1366.

[56]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش352 (16/12/1366)، ص4، بغداد خبرگزاری عراق، 15/12/1366.

[57]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش356 (20/12/1366)، ص6، بغداد- خبرگزاری عراق 19/12/1366.

[58]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش350 (14/12/1366)، ص4، بغداد- صوت الجماهیر، 13/12/1366.

[59]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش355 (19/12/1366)، ص6، رادیو امریکا 18/12/1366.

[60]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش349 (13/12/1366)، ص8، بغداد – خبرگزاری عراق 12/12/1366.

[61]. خ.ج.ا. نشری ویژه؛ ش353 (17/12/1366)، صص 11-10، بغداد – خبرگزاری آلمان 16/12/1366.

[62]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش363 (27/12/1366)، بخش فارسی رادیو بی.بی.سی، ص15.

[63]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش354 (18/12/1366)، ص11، طرابلس 17/12/1366.

[64]. خ.ج.ا. گزارش­های ویژه 361، (25/12/1366)، رادیو امریکا، صص28-27.

[65]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش361 (25/12/1366)، تهران صص24-23.

[66]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، نشریه 5 (5/1/1367)، ص 31، بغداد، آسوشیتدپرس، 4/1/1367 (226/38)

.[67] خ.ج.ا. نشریه ویژه ش12(12/12/1366)، ص؟، بغداد خبرگزاری خلیج، 11/12/1366.

[68] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش356(20/12/1366)، ص 51، رادیو امریکا، 19/12/1366.

[69] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش356 (20/12/1366)

[70] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش355 (19/12/1366)، ص؟ ، 18/12/1366.

[71] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش 355 (19/12/1366)، ص20، 18/12/1366.

[72] .خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش366(30/12/1366)، تهران، 29/12/1366، صص51-50.

[73] .خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش366(30/12/1366)، تهران، 29/12/1366، صص22-20.

[74] .خ.ج.ا. نشریه ویژه شماره356(20/12/1366)، ص؟

[75] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش362(26/12/1366)، خ کویت، ص35-34.

[76] .واحد مرکزی خبر صدا و سیمای ج.ا.ا. بولتن رادیوهای بیگانه، 21/12/1366، ص5.

[77] .خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش362، (؟/12/66)، تهران، صص29-26.

[78] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، ص18، تاینوک، خبرگزاری یوگسلاوی، 19/12/1366

[79] .وزارت امور خارجه، بولتن روزانه سیاسی، ش5/6، (16/1/1367)، صص4-2.

[80] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، صص19- 18، 19/12/1366.

[81] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش 357(21/7/1366)، ص43، رادیو بی.بی.سی، 20/12/1366.

[82] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش355 (19/12/1366)، ص15، تهران، 18/12/1366.

[83] ..خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350(14/12/1366)، لندن، 13/12/1366.

[84] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، 12/12/1367.

[85] .خ.ج.ا.، نشریه ویژه، ش355(19/12/1366)، صص51-50، 18/12/1366 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356(20/12/1366)، ص20، کویت، 19/12/1366و و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، ص71، کویت، خبرگزاری کویت، 12/12/1366و و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350(14/12/1366)، ص17، 13/12/1366.

[86] .خ.ج.ا.، نشریه ویژه، ش358(22/12/1366)، ص39، بحرین، یونایتدپرس، 21/12/1366.

[87] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش10(10/1/1367)، ص26، کویت، 9/1/1367.

.[88] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش364(28/12/1366)، کویت، خبرگزاری فرانسه، 27/12/1366، صص27-26

.[89] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش365(29/12/1366)، ص9، بغداد، خبرگزاری عراق، 28/12/1366

.[90] خ.ج.ا، گزارش­های ویژه، ش1 (1/1/1367)، صص5-4، کویت 30/12/1366.

.[91] خ.ج.ا. نشریه ویژه، نشریه5 (5/1/1367)، صص7-6، کویت 4/1/1367

.[92] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش10 (10/1/1367)، ص7، نیکوزیا آسوشیتدپرس، 9/1/1367 و خ.ج.ا نشریه ویژه، ش9 (9/1/1367)، ص13، کویت 8/1/1367.

.[93] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش17 (17/1/1367)، ص4، کویت، 16/1/1367

.[94] خ.ج.ا، گزارش­های ویژه، ش26 (26/1/1367)، ص15، تهران، 25/1/1367

.[95] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1366)، صص67-66، تهران 11/12/1366.

.[96] خ.ج.ا، ش350 (14/12/1366)، صص80-79، ساری، 13/12/1366 و خ.ج.ا. ش357(21/12/1366)، صص62-61، ساری، 20/12/1366

[97] .خ.ج.ا. ش348 (12/12/1366)، ص67، تهران، 11/12/1366.

[98] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش 352 (16/12/1366)، ص58، تهران، 15/12/1366

[99] .خ.ج.ا نشریه ویژه، ش 352 (16/12/1366)، ص39، نیکوزیا، خبرگزاری رویتر، 15/12/1366.

.[100] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش 356(20/12/1366)، ص65، اصفهان، 19/12/1366 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش 356 (20/12/1366)، صص66-65، قم، 18/12/1366

.[101] روزنامه اطلاعات، 10/1/1367، ص1 و روزنامه اطلاعات، 15/1/1367، ص4، روزنامه جمهوری اسلامی، 16/1/1367، ص2 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش21 (21/1/1367)، ص43، تهران، 20/1/1367.

[102]. هاشمی رفسنجانی، پایان دفاع، آغاز بازسازی؛ کارنامه و خاطرات 1367، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب، 1390، ص51

[103] .گزارش روزانه وزارت اطلاعات، ض796، 20/11367، ص2 و بولتن رویدادها، دفتر سیاسی، ش191، 25/1/1367، صص3-2

[104] .س.ش.86534، از نخست­وزیری به گیرندگان، 28/12/1366، سند تک برگی (363/5)

[105] .س.ش.280576، از نخست­وزیری به استان­های در معرض حمله، 23/1/1367، سند تک برگی و س.ش. 280569، از ستاد هماهنگی و اجرایی مناطق بمب­باران شده به مدیر عامل سازمان عمران کیش، 23/1/1367، صص2-1.

[106]. س.ش.307292، از ستاد پشتیبانی و هماهنگی امور اجرایی مناطق بمب­باران شده به استاندار فارس، 25/1/1367، ص2

[107]. روزنامه اطلاعات، 27/1/1367، ص13، روزنامه اطلاعات، 28/1/1367، صص2 و13، روزنامه اطلاعات 29/1/1367 ، روزنامه جمهوری اسلامی، 28/1/1367، ص2 و س.ش. 307485، استانداری فارس، 15/1/1367، ص1.

[108]. س.ش.86448 از سماجا2، مرکز فرماندهی به نزاجا، معاونت عملیات، 25/12/1366

[109]. روزنامه اطلاعات، 22/1/1367، ص4.

[110] .س.ش.427676، از معاونت اطلاعات ستاد کل به فرماندهی کل سپاه پاسدران، 24/1/1367، ص2.

[111]. س.ش 305624، از قائم مقام معاونت امور دفاعی نخست­وزیر به استانداران 16 استان کشور، 10/1/1367، صص3-1 (1033/5)

[112] .س.ش. 305619، از دبیرخانه شورای امنیت کشور به استانداران، 10/1/1367، صص3-1 (743/5)

[113] .س.ش.86136، از نخست­وزیری به دکتر ثقفی (سپاه)- حاجی­زاده (ستاده کل سپاه)- خوانساری(کشاورزی)- پنها(فرماندهی)- سرهنگ نخعی(دفاع)- طاهری (استاندار تهران)- سرهنگ رمزگویان(سماجا)- هوشیار(کشور)- میرلوحی(کمیته)- ستوان یکم درویش (شهربانی) و سروان سلطان محمدی(ژاجا) (1041/5)

.[114] س.ش.86141، از ستاد مرکز سپاه کشوری- واحد بهداری به ستاد سپاه منطقه دوم سیدالشهداء، 10/1/1367، ص1 (1044/5)،

.[115] س.ش333612، از فرماندار شهرستان الیگودرز به مسئول اداره/ نهاد اعضا ستاد ش.م.ه، 10/1/1367، صص3-2 (1022/5)

.[116] س.ش.305615، از نخست­وزیری به استانداران، 13/1/1367، سند تک برگی.

.[117] س.ش.438746، از نخست­وزیر به کلیه وزارتخانه­ها، بنیاد شهید و مستضعفان، سازمان تربیت­بدنی، 25/1/1367، ص2.

.[118] س.ش.305614، از سرپرست ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع به مدیر عامل صدا و سیمای جمهوری اسلامی- 11/1/1367، سند تک برگی.

[119]. خ.ج.ا. نشریه ویژه. ش 365، (29/12/1366) صص 7-6، کویت، 28/12/1368.

.[120] واحد مرکزی خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، بولتن رادیوها و بیگانه، 28/1/1367، رادیو امریکا، 27/1/1367

.[121] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش10 (10/1/1367)، ص16، کویت9/1/1367.

.[122] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش14 (14/1/1367)، صص19-18، رادیو امریکا، 13/1/1367

.[123] بولتن رویداد­های دفتر سیاسی سپاه، ش189، (15/1/1367)، ص43

.[124] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش365 (29/12/1366)، صص7-6، کویت، 28/12/1366

.[125] وزرات امور خارجه- بولتن روزانه­ سیاسی، ش11/6(27/1/1367)، صص2-1.

.[126] 356، ص41

.[127] ش355، صص32-31 و ش357، ص32.

[128] .ش355، ص17و ص3(3/1/1367)، صص23-22

.[129] خ.ج.ا.،ش 6، صص39-38(روزشمار5/1/؟) و خ.ج.ا، ش13، صص7-5، (روزشمار11/1/؟)

.[130] بولتن خبرها و نظر، وزارت اطلاعات، ش711، 21/1/1367، ص3(147/1)

.[131] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش354(18/1/1366)، ص12، ژنو، خبرگزاری کویت، 17/12/1366

.[132] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص؟ ، ژنو، خبرگزاری یونایتدپرس، 20/12/1366

.[133] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش350(14/12/1366)، ص19، آتن، خبرگزاری رویتر، 13/12/1366

.[134] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش352(16/12/1366)، ص22، ابوظبی، خبرگزاری رویتر، 15/12/1366

[135].خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش33(2/2/1367)، صص13-12، 2/2/1367.

مراجع

[1] .خ.ج.ا. بولتن 355(19/12/1366)، اصفهان، 18/12/1366 و خ.ج.ا بولتن13/12/1366، ص ؟ ، رادیو بی.بی.سی، 12/12/1366.

[1] .بولتن گزیده اخبار، روابط عمومی سپاه پاسداران، ش22 (25/12/1366)، صص12-10 و خ.ج.ا نشریه ویژه، ش360 (24/12/1366)، بغداد، صص11-10

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349(13/12/1366)، ص؟ ، رادیو بی.بی.سی، 12/12/1366 و خ.ج.ا نشریه ویژه، ش352 (16/12/1366)، ص42، منامه، خبرگزاری فرانسه، 15/12/1366.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، صص13-12، تهران، 20/12/1366 و- خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص20، سازمان ملل، آسوشیتدپرس، 21/12/1366.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358(22/12/1366)، بخش فارسی رادیو بی.بی.سی، 21/12/1366.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358(22/1/1366)، ص39، نیکوزیا، خبرگزاری رویتر، 21/12/1366.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش 358 (22/1/1367)، صص26-25، تهران، 21/12/1366.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، پاریس، خبرگزاری فرانسه، 21/12/1366

[1].خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص24، نیویورک، خبرگزاری فرانسه، 21/12/1366.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، تهران، 23/1/1367

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص25، تهران، 21/12/1366.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)،ص54، تهران، 21/12/1366

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص22، آنکارا، 20/12/1366

[1].خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش360 (24/12/1366)، ص6 و خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش361(25/12/1366)، صص13-12 و س.ش.86432، م.ا. به ف سپاه منطقه یک ثارالله ص؟ و س.ش.135173، م.ا. گزارش روزانه، ش362 (25/12/1366)، ص4

[1]. خ.ج.ا، گزارش­های ویژه، ش12(12/1/1367)، ص6، بغداد، خبرگزاری عراق، 11/1/1367

[1] .خ.ج.ا، گزارش ویژه، ش12(12/1/1367)، ص6، آنکارا، آسوشیتدپرس، 11/1/1367.

[1] .خ.ج.ا، گزارش­های ویژه، ش13(13/1/1367)، ص36، رادیو آنکارا، 12/1/1367و- س.ش121203، از گردان فنی الکترونیک تی16 امام حسن عسگری به ف قرارگاه مقدم نیروی زمینی کربلا، گزارش رادیویی، 12/1/1367، ص4.

[1] .واحد مرکز خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، بولتن رادیوهای بیگانه، 21/1/1367، ص2

[1] .خ.ج.ا، نشریه ویژه­، ش22(22/1/1367)، ص3، منامه، خبرگزاری فرانسه، 21/1/1367

[1] .س.ش.77714، از دفتر فرماندهی منطقه یک ثارالله به فرماندهی کل سپاه، 22/1/1367، ص2 و- س.ش. 37036، از دفتر فرماندهی منطقه یک ثارالله به مسئول دفتر فرماندهی کل سپاه، 27/1/1367، ص3.

[1] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش32(1/2/1367)، ص3، رادیو صوت الجماهیر، 31/1/1367

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1367)، ص47، نیکوزیا، خبرگزاری رویتر، 11/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش353 (17/12/1366)، ص43، تهران 16/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش354 (18/12/1366)، ص39، 17/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، ص33، تهران 19/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص27-26، 20/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، صص40-39، مسکو، خبرگزاری رویتر، 19/12/1366 و – خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص40- لندن 20/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش355(19/12/1366)، ص30.

[1]. واحد مرکزی خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، بولتن رادیوهای بیگانه21/12/1366، ص7 از رادیو بی.بی.سی.

[1]. خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش17(17/1/1367)، صص14-13، ابوظبی 16/1/67.

[1]. بولتن خبرها و نظرها، وزارت اطلاعات، ش706، 10/1/1367، ص2.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش1 (1/1/1367)، صص 22-20، تهران، 29/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش347 (11/12/1367)، ص7 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1367)، ص32.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1367)، ص43.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1366)، ص35.

[1].خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، ص26، رم

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، صص65-64، رادیو امریکا، 12/12/1366

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش351 (15/12/1366)، صص 33-32، واشنگتن 14/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350 (14/12/1366)، ص22، منامه- خبرگزاری فرانسه 13/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350 (14/12/1366)، ص47، رادیو امریکا، 13/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش66 (30/12/1366)، تهران، صص51-50.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه شماره 348 (12/12/1366)، صص.31-30.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه- ش348 (12/12/1366) صص.؟

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه ش. 348(12/12/1366) ص43، منامه خبرگزاری فرانسه 11/12/1366

[1]. خ.خ.ا. نشریه ویژه، ش.350، (14/12/1366) ص.46، منامه یونایتد پرس، 13/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش349 (13/12/1366) ص؟، الجزیزه، 12/13/1367.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه ش352 (16/12/1366) صص 27-26، رادیو بی.بی.سی.14/12/1366.

[1]. واحد مرکزی خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی بولتن رادیوهای بیگانه، 9/1/1367، صص9-6.

[1]. دفتر سیاسی نمایندگی امام در سپاه، نشریه رویدادها، ش.195، ص45، 24/2/1367.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش347 (11/12/1366)، صص12-11، رادیو امریکا؛ اخبار ساعت 20:30، 10/12/1366و خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش348 (12/12/1366)، ص520، رادیو بی.بی.سی 11/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش350(14/12/1366)، ص16، سازمان ملل- خبرگزاری فرانسه 12/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش.356 (20/12/1366)، ص62، 19/12/1366.

[1]. خ.ج.ا نشریه ویژه؛ ش351 (15/12/1366)، تهران 14/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه­ی ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص37، 20/12/1366

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش350(14/12/1366)، ص15، بخش فارسی رادیو امریکا 13/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش352 (16/12/1366)، ص4، بغداد خبرگزاری عراق، 15/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش356 (20/12/1366)، ص6، بغداد- خبرگزاری عراق 19/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش350 (14/12/1366)، ص4، بغداد- صوت الجماهیر، 13/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش355 (19/12/1366)، ص6، رادیو امریکا 18/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش349 (13/12/1366)، ص8، بغداد – خبرگزاری عراق 12/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشری ویژه؛ ش353 (17/12/1366)، صص 11-10، بغداد – خبرگزاری آلمان 16/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش363 (27/12/1366)، بخش فارسی رادیو بی.بی.سی، ص15.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش354 (18/12/1366)، ص11، طرابلس 17/12/1366.

[1]. خ.ج.ا. گزارش­های ویژه 361، (25/12/1366)، رادیو امریکا، صص28-27.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش361 (25/12/1366)، تهران صص24-23.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، نشریه 5 (5/1/1367)، ص 31، بغداد، آسوشیتدپرس، 4/1/1367 (226/38)

.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه ش12(12/12/1366)، ص؟، بغداد خبرگزاری خلیج، 11/12/1366.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش356(20/12/1366)، ص 51، رادیو امریکا، 19/12/1366.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش356 (20/12/1366)

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش355 (19/12/1366)، ص؟ ، 18/12/1366.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش 355 (19/12/1366)، ص20، 18/12/1366.

[1] .خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش366(30/12/1366)، تهران، 29/12/1366، صص51-50.

[1] .خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش366(30/12/1366)، تهران، 29/12/1366، صص22-20.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه شماره356(20/12/1366)، ص؟

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش362(26/12/1366)، خ کویت، ص35-34.

[1] .واحد مرکزی خبر صدا و سیمای ج.ا.ا. بولتن رادیوهای بیگانه، 21/12/1366، ص5.

[1] .خ.ج.ا. گزارش­های ویژه، ش362، (؟/12/66)، تهران، صص29-26.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، ص18، تاینوک، خبرگزاری یوگسلاوی، 19/12/1366

[1] .وزارت امور خارجه، بولتن روزانه سیاسی، ش5/6، (16/1/1367)، صص4-2.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، صص19- 18، 19/12/1366.

[1] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش 357(21/7/1366)، ص43، رادیو بی.بی.سی، 20/12/1366.

[1] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش355 (19/12/1366)، ص15، تهران، 18/12/1366.

[1] ..خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350(14/12/1366)، لندن، 13/12/1366.

[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، 12/12/1367.

[1] .خ.ج.ا.، نشریه ویژه، ش355(19/12/1366)، صص51-50، 18/12/1366 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356(20/12/1366)، ص20، کویت، 19/12/1366و و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، ص71، کویت، خبرگزاری کویت، 12/12/1366و و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350(14/12/1366)، ص17، 13/12/1366.

[1] .خ.ج.ا.، نشریه ویژه، ش358(22/12/1366)، ص39، بحرین، یونایتدپرس، 21/12/1366.

[1] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش10(10/1/1367)، ص26، کویت، 9/1/1367.

.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش364(28/12/1366)، کویت، خبرگزاری فرانسه، 27/12/1366، صص27-26

.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش365(29/12/1366)، ص9، بغداد، خبرگزاری عراق، 28/12/1366

.[1] خ.ج.ا، گزارش­های ویژه، ش1 (1/1/1367)، صص5-4، کویت 30/12/1366.

.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه، نشریه5 (5/1/1367)، صص7-6، کویت 4/1/1367

.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش10 (10/1/1367)، ص7، نیکوزیا آسوشیتدپرس، 9/1/1367 و خ.ج.ا نشریه ویژه، ش9 (9/1/1367)، ص13، کویت 8/1/1367.

.[1] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش17 (17/1/1367)، ص4، کویت، 16/1/1367

.[1] خ.ج.ا، گزارش­های ویژه، ش26 (26/1/1367)، ص15، تهران، 25/1/1367

.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1366)، صص67-66، تهران 11/12/1366.

.[1] خ.ج.ا، ش350 (14/12/1366)، صص80-79، ساری، 13/12/1366 و خ.ج.ا. ش357(21/12/1366)، صص62-61، ساری، 20/12/1366

[1] .خ.ج.ا. ش348 (12/12/1366)، ص67، تهران، 11/12/1366.

[1] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش 352 (16/12/1366)، ص58، تهران، 15/12/1366

[1] .خ.ج.ا نشریه ویژه، ش 352 (16/12/1366)، ص39، نیکوزیا، خبرگزاری رویتر، 15/12/1366.

.[1] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش 356(20/12/1366)، ص65، اصفهان، 19/12/1366 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش 356 (20/12/1366)، صص66-65، قم، 18/12/1366

.[1] روزنامه اطلاعات، 10/1/1367، ص1 و روزنامه اطلاعات، 15/1/1367، ص4، روزنامه جمهوری اسلامی، 16/1/1367، ص2 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش21 (21/1/1367)، ص43، تهران، 20/1/1367.

[1]. هاشمی رفسنجانی، پایان دفاع، آغاز بازسازی؛ کارنامه و خاطرات 1367، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب، 1390، ص51

[1] .گزارش روزانه وزارت اطلاعات، ض796، 20/11367، ص2 و بولتن رویدادها، دفتر سیاسی، ش191، 25/1/1367، صص3-2

[1] .س.ش.86534، از نخست­وزیری به گیرندگان، 28/12/1366، سند تک برگی (363/5)

[1] .س.ش.280576، از نخست­وزیری به استان­های در معرض حمله، 23/1/1367، سند تک برگی و س.ش. 280569، از ستاد هماهنگی و اجرایی مناطق بمب­باران شده به مدیر عامل سازمان عمران کیش، 23/1/1367، صص2-1.

[1]. س.ش.307292، از ستاد پشتیبانی و هماهنگی امور اجرایی مناطق بمب­باران شده به استاندار فارس، 25/1/1367، ص2

[1]. روزنامه اطلاعات، 27/1/1367، ص13، روزنامه اطلاعات، 28/1/1367، صص2 و13، روزنامه اطلاعات 29/1/1367 ، روزنامه جمهوری اسلامی، 28/1/1367، ص2 و س.ش. 307485، استانداری فارس، 15/1/1367، ص1.

[1]. س.ش.86448 از سماجا2، مرکز فرماندهی به نزاجا، معاونت عملیات، 25/12/1366

[1]. روزنامه اطلاعات، 22/1/1367، ص4.

[1] .س.ش.427676، از معاونت اطلاعات ستاد کل به فرماندهی کل سپاه پاسدران، 24/1/1367، ص2.

[1]. س.ش 305624، از قائم مقام معاونت امور دفاعی نخست­وزیر به استانداران 16 استان کشور، 10/1/1367، صص3-1 (1033/5)

[1] .س.ش. 305619، از دبیرخانه شورای امنیت کشور به استانداران، 10/1/1367، صص3-1 (743/5)

[1] .س.ش.86136، از نخست­وزیری به دکتر ثقفی (سپاه)- حاجی­زاده (ستاده کل سپاه)- خوانساری(کشاورزی)- پنها(فرماندهی)- سرهنگ نخعی(دفاع)- طاهری (استاندار تهران)- سرهنگ رمزگویان(سماجا)- هوشیار(کشور)- میرلوحی(کمیته)- ستوان یکم درویش (شهربانی) و سروان سلطان محمدی(ژاجا) (1041/5)

.[1] س.ش.86141، از ستاد مرکز سپاه کشوری- واحد بهداری به ستاد سپاه منطقه دوم سیدالشهداء، 10/1/1367، ص1 (1044/5)،

.[1] س.ش333612، از فرماندار شهرستان الیگودرز به مسئول اداره/ نهاد اعضا ستاد ش.م.ه، 10/1/1367، صص3-2 (1022/5)

.[1] س.ش.305615، از نخست­وزیری به استانداران، 13/1/1367، سند تک برگی.

.[1] س.ش.438746، از نخست­وزیر به کلیه وزارتخانه­ها، بنیاد شهید و مستضعفان، سازمان تربیت­بدنی، 25/1/1367، ص2.

.[1] س.ش.305614، از سرپرست ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع به مدیر عامل صدا و سیمای جمهوری اسلامی- 11/1/1367، سند تک برگی.

[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه. ش 365، (29/12/1366) صص 7-6، کویت، 28/12/1368.

.[1] واحد مرکزی خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، بولتن رادیوها و بیگانه، 28/1/1367، رادیو امریکا، 27/1/1367

.[1] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش10 (10/1/1367)، ص16، کویت9/1/1367.

.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش14 (14/1/1367)، صص19-18، رادیو امریکا، 13/1/1367

.[1] بولتن رویداد­های دفتر سیاسی سپاه، ش189، (15/1/1367)، ص43

.[1] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش365 (29/12/1366)، صص7-6، کویت، 28/12/1366

.[1] وزرات امور خارجه- بولتن روزانه­ سیاسی، ش11/6(27/1/1367)، صص2-1.

.[1] 356، ص41

.[1] ش355، صص32-31 و ش357، ص32.

[1] .ش355، ص17و ص3(3/1/1367)، صص23-22

.[1] خ.ج.ا.،ش 6، صص39-38(روزشمار5/1/؟) و خ.ج.ا، ش13، صص7-5، (روزشمار11/1/؟)

.[1] بولتن خبرها و نظر، وزارت اطلاعات، ش711، 21/1/1367، ص3(147/1)

.[1] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش354(18/1/1366)، ص12، ژنو، خبرگزاری کویت، 17/12/1366

.[1] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص؟ ، ژنو، خبرگزاری یونایتدپرس، 20/12/1366

.[1] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش350(14/12/1366)، ص19، آتن، خبرگزاری رویتر، 13/12/1366

.[1] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش352(16/12/1366)، ص22، ابوظبی، خبرگزاری رویتر، 15/12/1366

[1].خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش33(2/2/1367)، صص13-12، 2/2/1367.