ئەفشین غوڵامی
بڵاوکریا لە ژمارەی دەهم گۆڤار ئەندێشەی ڕەخنەیی
توێژینەوەیگ لە سەر شوناس کوردی و دیاردەی زوانیی«فارسی کرماشانی» لە شار کرماشان
پوختە
لەی توێژینەوە لە «تیۆری زەمینەیی » و تکنیک «چەوپێکەفتن قۊل نیمە پێکهاتەگریا » کەڵک گریاس. نموونەیل ئی توێژینەوە لە گەڕەکەیل جیاجیای شار کرماشان هەڵوژریانە ک وەوتەی خوەیان، هەم لە ناو ماڵ و هەم لە دەرەوەی ماڵ، وەزاراوەی (فارسی کرماشانی) قسە کەن. دۊیای چەوپێکەفتن وەگەرد ۱۵ کەس، نموونەگان؛ ژینگە، بنەماڵە، هاوساڵان، گەڕەک و ئیکە مەدرەسە وەکارگەرترین هووکارەیلێ زانن ک بینەسە مدوو تا وەزاراوەی فارسی(فارسی کرماشانی) قسە بکەن. ئی کەسەیلە ئۊشن (فارسی کرماشانی) جوور زوان دویەم کرماشان، بەهای کۆمەڵایەتی پێا کردێیە و بییەسە عورف و گشتگیرەو بییە و ئیمەیش وەپێ قسە کەیم. هەر لێوا سەرەڕای ئەوە ک، نموونەگان ئۊشن: «شوناسمان کوردییە» و «شانازی وەکوردبۊنمان کەیم» و تەنانەت ئۊشن، ئیمە تۊیەنیمن وەزوان کوردی قسە بکەیم؛ وەڵام لە پەرتخەو دۊنیم ک وە(فارسی کرماشانی) قسە کەن و هووکاریشیان یەسە ک، ئەڕا یە گ لە ژیان تاکەکەسی پێش بکەفن و سوو بتۊیەنن لە ناو کۆمەڵگای ئێرانی بژیەن، هەوەجەس ک زوان فارسی خاس بزانن و وەخاسی وەپێ قسە بکەن. ئیمە لەی توێژینەوە تەقەلامان یەسە ئی بابەتە شییەو بکەیم ک لە بنەماوە وەگەرد چ دیاردەیگ ساروکار دیریم ک ئی کەشە خوڵقانێیە و هوکارەیلێ چەن ک بڕێگ وە (فارسی کرماشانی) قسە کەن.
وشە کلیل: شار کرماشان، شوناس کوردی، فارسی کرماشانی، زوان، ژینگە
پێشەکی
زوان ناوک سەرەکی شکڵدەر فەرهەنگە. لە واقع، زوان؛ ئەمراز بنەڕەتی ئەڕا فام ڕەفتار مرۆڤەیلە و وەگەردێ تۊیەنیم ئییە بزانیم ک مرۆڤەیل چۊن نووڕنە رۊداوەیل چوار دەورێان و چۊن شرۆڤە و شیکارییێ کەن. هەر وەی ڕۊ، وەگەرد شیکارییێ زوان کۆمەڵگاس ک تۊیەنریەی، زانیاریێ لە بارەی فەرهەنگ و شێواز هۊرەو کردن ئەو کۆمەڵگا وەدەس هاورد و کارگەریێ لە بان زوان دیاری کرد(قرایی مقدم، ۱۳۸۲:۸۴). زوان جوور یەی هێز یەکەوخەر، نەقش تایبەتێگ لە بەستێن‌سازی، کامڵکردن، شکووفابۊن فەرهەنگی و وەدی هاتن شوناس قەومی و نەتەوەیی ئەومل گرێد(گودرزی،۱۳۸۴:۲۳). زوان وێڕای ئەوە ک بەرهەم بار مانایی شوناسە، لە ڕێ خوڵقانن و گواستن سیستەم واتایی/مانایی قابڵ فام ئەڕا ئەوانیتر، جوور ئەمراز و کاناڵ گواستن ئەودۊیای توخمەیل شوناسی (عناصر هویتی) نەقش ئەومل گرێد، جوورێ ک زوورم لە ڕێگای زوان و توخمەیل لێکریاگ وەزوانە ک ئیمە سەبارەت وەشوناس مێژویی و تەقەلای باپیران ئەڕا پاراستن شوناس و ئوستوورەو داب و نەریتمان ئاگاهەو بیمن. هەر وە ڕۊ، لە جۊلەی ک ئەڕا هەستیار کردن مناڵ سه‌باره‌ت وە تایبەتمەندییل ئاوایی دەست وەپێکریەید؛ گرنگترین قوناغ ئەڕا پەروەردەی زوان داڵگی لە یەکمین ساڵ وەدی هاتن مناڵ شروو بوود. لەی قوناغە مناڵ دەنگەیل تایبەت زوان داڵگییێ ناسێد و تەقەلا کەید بەشێگ لە دەرەتان خوەی ئەڕا بەرهەم هاوردن دەنگەیل دەرەکی وەکار بووەید. ئی قوناغە دۊیای تەمەن ۹ ساڵی و کامڵبۊن سیستەم دەمارەگان ئەندام مناڵ کوتایی وەپێ تیەید. لە لایگتر، ژینگە و فاکتەرەیل کۆمەڵایەتی بەشێگن لە پرۆسەی شوناس‌گرتن و وەکۆمەڵایەتی بوون ک کارگەری لە سەر شوناس زوانییش دادەنەن. فاکتەرەیل کۆمەڵایەتی، بەرهەم ژینگەی کۆمەڵایەتیین. ژینگەی ک تاکەکەس یەکمین ساڵەیل ژیانێ لە ناوێ گوزەرانێیە. ژینگە، لە سەر خسڵەتەیل تاکەکەسی جوور، نزیکی کۆمەڵایەتی، زوان، تەمایل دینی، بەهایل سیاسی و کۆمەڵایەتی کارگەریی مانادارێ دێرێد. ژینگە لە سەر ڕەفتار کارگەری دانەید و سنوورداریەو کەید و ڕەفتاریش لە کات خوەی، بوودنە هووکار گۊیەڕیان ژینگە(اتکینسون،۱۳۸۳:۵۰). وه باوەڕ «ڕیمۆند کتل » لە قەڵەمڕەو هەست وە یا وەباوەڕ «گیلفرد »، لە قەڵەمڕەو هەوەجەیل، کارگەری ڕپڵیەئاسای ژینگە وەچەو تیەید(لی،۱۳۷۳:۵۹). «ئریک فرۆم » ها سەر ئی باوەڕە ک، زوورم مەردم یەی فەرهەنگ، خوو کۆمەڵایەتی هاوبەشێگ دێرن. مناڵ ئی خوو کۆمەڵایەتی و خوو تاکە‌کەسیی خوەیە لە هەڵسوکەوت تایبەت وەگەرد بنەماڵەو و داشتمەیل تایبەتانەی ڕەشتارەیییا شکڵ دەید. تێکەڵی تەجروبەیل کۆمەڵایەتی- ژینگەیی، وەتایبەت کارکرد ڕەفتار داڵگ و باوگ وەگەرد مناڵە ک، ماهیەت کەسایەت گەورەساڵییی مناڵ دیاری کەید( شولتز،۱۳۸۴:۳۷). پەس، ئەگەر ئمڕو لە کرماشان وەگەرد دیاردەی جوور (فارسی کرماشانی) ڕۊەڕۊمن، نیەود لە ئاسەوار بێ‌وچان دەڤەر و کۆمەڵگا جوور پێکهاتەی یەکجارکارگەر وەئاسانی بوگزەریم.
(فارسی کرماشانی) زاراوەی دەسکردێگە لە شار کرماشان ک پیشینەی فرەیگ نەیرێ و وەپێی بەڵگەی مێژویی تەمەن درس‌بۊنێ ئەڵگەردێدە سەردەم هاتن خاندان قاجار وەشار کرماشان و پرۆسەی وەناوەند کردن کرماشان جوور پایتەخت دویەم قاجارەیل لەسەردەم محەمەدشای کوڕ فەتحعەلیشا(غوڵامی،۱۴۰۰:۶۷). هەر وەی ڕۊ، سەبارەت وە ئی زاراوە تۊیەنیم، مێژو شکڵ‌گرتن «فارسی کرماشانی» لە سەردەم قاجار و ئیکە مەشروتەوا پەیجوور بۊمن.
چشت سەرنجڕاکیش لەی توێژینەوە یەسە ک، سەرەڕای ئییە ک نموونەیل گفتوگو وە (فارسی کرماشانی) قسە کەن، وەڵام ئۊشن ئیمە کوردیم و تەنانەت بڕێگیان ئۊشن: «شانازی کەیم وە کوردبۊنمان». لێرە وەگەرد ئەمر دووفاقیێگ ڕۊەڕۊیمن. یەکم، کارلێکەیل ئۊشن:[ئیمە کوردیم]، دویەم، وەڵام وە (فارسی کرماشانی)قسە کەن. تەقەلامان یەسە لەی توێژینەوە ئی بابەتە شییەو بکەیم ک لە بنەماوە وەگەرد چ دیاردەیگ ساروکار دیریم ک ئی کەشە خوڵقانێیە و هوکارەیلێ چەن ک بڕێگ وە (فارسی کرماشانی) قسە کەن، لەحاڵێگ لەولاوا ئۊشن ئە«ز کوردم»!
چوارچوو تیۆریک
لەی وتارە کووشیمن تا وە پشت بەسان وە هۊر و ڕای کۆمەڵێگ زانا و تیۆریسیەن، چوارچوو مەفهوومی بابەتەگە ڕووشنەو بکەیم.
زوان
لە ڕوانگەی «ورف » و «ساپیر »، زوان ناوک سەرەکی شکڵدەر فەرهەنگە. لە واقع، زوان، ئەمراز بنەڕەتی ئەڕا فام ڕەفتار مرۆڤەیلە و وەگەردێ تۊیەنیم ئییە بزانیم ک مرۆڤەیل چۊن نووڕنە رۊداوەیل چوار دەورێان و چۊن شرۆڤە و شیکارییێ کەن. هەر وەی ڕۊ، وەگەرد شیکاریی زوان کۆمەڵگاس ک تۊیەنریەی زانیاریێ لە بارەی فەرهەنگ و شێواز هۊرەو کردن ئەو کۆمەڵگا وەدەس هاورد و کارگەریێ لە بان زوان دیاری کرد(قرایی مقدم، ۱۳۸۲:۸۴). گریمانەی «نسبیەت زوانی » لە ساڵ 1956 لەلایەن «ورف» دانریاس. ئەو وەی باوەڕەسە ک:«شێواز و جوور ئەوڕەسین و ئاوەزێ ک ئیمە دیریم ها ژێر کارگەری زوان و زوانەیل تایبەتێگ ک ئیمە وەپێان قسە کەیمن. وە باوەڕ «سوسوور »، زوان سیستەمێگ لە نیشانەیلە ک بەیانکەر مانا و هۊرمانەیلە»(توسلی،۱۳۷۱:۱۵۵).
زوان، وەتایبەت وەگەرد خوڵقانن سیستەم مانایی قابڵ فام لە هەڵسوکەوت کۆمەڵایەتی، گرنگترین ئەمراز پەیوەندی وەهەژمار تیەید. سەرەڕای ئەوە، زوان گشتگیرترین فاکتەر هاوبەش شوناسی، فەرهەنگی، سیاسییە ک تۊیەنێد جیا لە ڕەهند جوغرافیا و هاوسێیەتی نیشتمانی، تا ڕادەی فرەیگ هۊریەتەیل، بەها و باوەڕەیل هاوبەش لە هەڵسوکەوت کۆمەڵایەتی و گواستن ئی کوومەڵە لە وەرەودۊیای(توالی) نەوەیل وەئەستۆ بگرێد. هەر وەی رۊ، لە ناو فاکتەرەیل شوناسی، زوان لە پلەی یەکم تووڕ پەیوەندی و هەڵسوکەوت کۆمەڵایەتی جی دێرێد .لەی ساڵەیل پاشینە، ئیسفا وە کوومەفاکتەرەیل کۆمەڵناسانەی پەیوەندیدار وە ماهیەت زوان و کاربردەیلێ وەشێوەی وەرچەو فرەترەو بییە. سەرنج وەشوناس و شێواز شکڵ‌گرتن و گواستنێ لە ڕێ زوان، بەشیێگ لە ئی ڕەوت لێکۆڵینەوەییەسە. هەر وەی ڕۊ، دۊیای دەورەیل دریژ ڕپڵیەی ڕوانگەیل «پێکهاتەگەرایی » و «ناسینی » سەبارەت وە ماهیەت زوان، ئیسفا و سەرنج وەژینگەی کۆمەڵایەتی، هەڵسوکەوت و بەشداری کۆمەڵایەتی و پێگەی کۆمەڵایەتی و شوناس کۆمەڵایەتی فرەوە بییە و وەزوان جوور یەی پێگە ئەڕا شکڵ‌گرتن شوناس نووڕیەێد(Warschauer,2003:3).
شوناس
«شوناس» چەمکێگ ئاگاهانە و ڕەوانە ک خاون ڕەهندەیل زندەوەری، مێژویی، زەینی، عەقڵانی و ئحساسییە. هەر لێوا مەفهووم دوو رەهندەیگە ک لەیەکلا، وە لەیەکچوویی وهاوبەشی و لەلایگتر وە جیاوازی و لەیەک دابڕیان دڵاڵەت پێا کەید. وەجوورێ ک وەپێداگری لە هاوبەشییەیل و پێوەندەییەیل، ئیمە لە دەور گەڕێگ یەکینە/یەکڵە، تەبا و ئەرکدار کەید و هاوکات ئیمە وەل ئەوانیتر جیاوازەو کەید. «شوناس» چەمکێگ نێوان بوارییە ک لە بەراییەیل جوواروجوور لێکدریەیدەو. پرسین لە شوناس یەکێ لە گرنگترین و هەر لێوا بەرنگارترین پرسیارەیل لە زانستە مرۆییەگانە. ئی پەڤچوونە(منازعە) لە گۆڕپانەیل جووراوجوور گەنگەشەیل(مباحث)شوناس، برەویی دێرێد؛ ئییە ک شوناس چەس؟ چۊن شکڵ گرێد؟ لە چ بنەڕەتەیل و ئلمانەیلێگ پێک تیەید؟ سرۆشتییە یا دەسکرد؟ پاوەجێیە یا گوڕدراو؟ چ ئاستەیلێگ دێرێد؟
وشەی شوناس هاوتای وشەی (Identity) لە زوان ئنگلیسییە. لە بار وشەیی وە واتای (بوون، ماهییەت و سرۆشت)ە. مرۆڤ کاتێ دەست وەناسین خوەی کرد، هەمیشە کێشەی شوناس ئەڕای پرسیار هەڵخەر بییە. شوناس پرۆسەی ئاگاهانەیگە ک هەر تاک، ئتنیک یا نەتەوەیگ دەربارەی خوەی دێرێد. پرسیارەیلێگ دەربارەی کییەتی‌ناسی و چییەتی‌ناسی لە ویەردە خوەی ک لە بنەماوە کی بییە و چە بییه و چەس؟ وەشکڵێگ ک خەڵک پێوەندی وەگەرد کام ئتنیک و نەتەوەو ڕەگەزێگەو دێرن. (تاجیک، 83:29)
زوان و شوناس
زوان جوور پایە و مایەی فەرهەنگ، مێژوساز و گرنگترین ئەمراز گواستن تەجروبەیل، زانست و نووڕگەی مرۆڤی و زەرف پاشکەوت نەوەیل پیشین و فەرهەنگ باپیران زانن(فالک،:۱۳۷۳:۲۵؛کوزر،۱۳۷۷:۳۳). زوان سەرکیترین ئامراز یای‌گرتن مرۆڤ لە جەڕیان کارلێک وەرەڕۊیی هێمایی(کنش متقابل نمادین )ە و بڕێگ وە گرنگترین ئەمراز هۊرەو کردن مرۆڤ زاننەی.
لە سەرکیترین تایبەتمەندییەیل زوان، کارگەریی لە درسکردن هاوگرتن گرووهییە. هەروەها زوان وەیەکێ لە فاکتەرەیل سازێنەر کەسایەت نەتەوە وەهەژمار هاوردنە(بیگدلی،۱۳۷۸:۱۹۸). هەر چەند بڕێگ لە ئەندیشمەندەیل جیاواز لەیە نووڕسنە(کاتم،۱۳۷۱:۲۶). وەڵام هیچکامیان نەقش سەرەکیی زوان هاوبەش، ئەڕا دامەزرانن و ئستقرار و بەردەوامیی ژیان دەوڵەت-نەتەوەیل ئێستەیی، لە هۊرەو نەوردنە. کەسەیلێ جوور «هردر »، «مازینی » و «فردریک شۆمان » ئەڕا زوان جوور فاکتەر شوناس بەخش سیاسی، نەقش تایبەت و یەکمێگ دانەن وەڵام «هابز باوم » و «بارکر » نەقش دویەمین دەنەپێ(عالم،۱۳۷۳:۱۵۵). سەرەڕای ئییە، گشتیان پێداگرن وەسەر یە ک، زوان شکڵدەر و سازەر و بەیان تەجروبەی کۆمەڵی و کامڵیی هۊرمان مێژویی نەتەوەیلە؛ ئەڕا ئییە ک زوان تەنیا یەی ئامراز بێ‌دەنگ لە پەیوەندی ڕۊەڕۊ مرۆڤەیل نییە، بەڵکم ناوەڕووک فەرهەنگی و سیاسیی وەرچەوەیگ دێرێد(گیدنز،۱۳۷۴:۲۰۷).
زوان جوور یەی هێز یەکەوخەر، نەقش تایبەتێگ لە بەستێن‌سازی، کامڵکردن، شکووفابۊن فەرهەنگی و وەدی هاتن شوناس قەومی و نەتەوەیی دێرێد(گودرزی،۱۳۸۴:۲۳). زوان وێڕای ئەوە ک بەرهەم بار مانایی شوناسە، لە ڕێ خوڵقانن و گواستن سیستەم واتایی/مانایی قابڵ فام ئەڕا ئەوانیتر، جوور ئەمراز و کاناڵ گواستن ئەودۊیای توخمەیل شوناسی نەقش ئەومل گرێد، جوورێ ک زوورم لە ڕێگای زوان و توخمەیل لێکریاگ وەزوانە ک ئیمە سەبارەت وەشوناس مێژویی و تەقەلای باپیران وە پاراستن شوناس و ئوستوورەو داب و نەریتمان ئاگاهەو بیمن.
«برگر » و «لوکمان » لە دەستەی ئەو ئەندیشمەندەیلەنە ک وە نەقش شوناس‌بەخش زوان ئاماژە کەن. ئەوان باوەڕیان یەسە ک، زوان وەهووکار دەرەتانێ، سەرتر لە زەمان و جێگای ئێستەکەیی،حەوزەیل جووراوجوور ناو کەتوار/واقعیەت ژیان وەیەک گرێ دەید و لە یەی کوومەڵەی مانادار گشتی، کووەو کەید و بوودە هووکار دامەزریان شوناس نەتەوەیی و خوەدئاگاهیی سەبارەت وە ئەوە(برگر و لاکمان،۱۳۷۵:۸).
شوناس فەرهەنگی
ئەڕا پێناسەی فەرهەنگ، دوو ڕەوش تیۆری و پراکتیک هەس، بەڵم پلانیزە کردن ڕەوش تیۆری، فرە زەرورەتێ نەیرێد. وەڵام لە ڕەوش پراکتیک چۊن ک چەمکەیل ڕووتەڵیی(مفاهیم انتزاعی ) جوور کەسایەت، هۊرمان…. چۊ پێکهاتە وەژمار تیەن، وەی مدووە ک کاردانەوە لە ناو وتار و کردار و دەسکردیات هونەری دێرن، پێناسە کریەن. فەرهەنگ کۆمەڵگاش بریتیە لە بەرداشتەیل زەینی و باوەڕەیل و بەهایل حاکم لە ناوین گرووهەیل زاڵْ کۆمەڵگا. لەی نووڕگەوا، فەرهەنگ هەر کۆمەڵگایگ دو ڕەهند جیاواز مادی و نامادی دێرێ. ڕەهند مادی وە کوومەڵە تایبەتمەندییەیلێ وتریەید ک، دیاری و ڕووشن و قابڵ ئەندازەگرتن وەپێور ئاماری و زانستی بوود و ئی کوومەڵە بریتین لە ئەمراز و کەڕەستەیلێ کە وەدەست مەردم ویەردە سازریانە و ئەڕا مەردم ئێسە وەجی مەننە؛ جوور تکنیک و ئەمرازەیل کاربردی و بەرهەم‌هاوەر. ڕەهند نامادی بریتیە لە بابەتەیلێگ ک وەگەرد پێوەر هەژماری قابڵ ئەندازەگیری نییە. ئی کوومەڵە بریتین لە داب و نەریت، باوەڕەیل، زانست و هونەرەیلێ ک زوورم وەگەرد زوان و خەت یای گریەید. لە واقع ئی دوو کوومەڵە، شوناس فەرهەنگیی کۆمەڵگا و مەردم شکڵ دەید(روح‌الامین،۱۳۶۸:۲۸).
قەیران شوناس
قەیران شوناس، دیاردە یا هەستێگە ک لە جوورێگ بێ‌ئستقراری، شێواوی و شڵەژاوی لە کارکرد ئەندامەیل یەی سیستەم یا دابڕان پێکهاتەیی لە یەی “من” تاکەکەسی یا “من”کۆمەڵایەتی گوزارشت کەید و لە درس‌بۊن ئی جوورە هەستێگ، هەم توخمەیل عەینی و هەم توخمەیل زەینی و هەم فاکتەرەیل هۊری و بەهایی، کارگەرن(سینائی،۱۳۷۰:۴۹).
وەی رۊ، قەیران شوناس لە بنەماوە دڵاڵەت وەی باوەڕەسە ک، مرۆڤەیڵ ئەڕا مانابەخشین وە ژیانێان و ڕوون‌کردن پەیوەندی خوەیان و ئەوانیتر و ژینگە وە یەی چوارچوو بەهایی هەوەجە دێرن، هەروەها هەر کاتێ توخمەیل سەرەکی سیستەم و نزام بەهایی، سستەو بوون یا یەکپارچەیی خوەیان لە دەست بێیەن، شوناس تاکەکەس یا گرووە تۊش ناهاوسەنگی یا قەیران بوود. لە یەی کۆمەڵگای وەناو نەریتی و سۆنەتی، زوورم توخمەیل شوناس‌بەخش، وەجوورێگ لە ئاراستەی بەهایل قەبیلەیی و عەشیرەییە، لە حاڵێگ لە یەی کۆمەڵگای وەناو مودڕن، تەما و سۆز و وەفادارییەیل خۆجەیی لە زوورم زەمینەیل وەرەو بەرژەوەندی و قازانج وڵاوەتر و گشتی‌تر ئاراستە کریەید(مرتضویان،۱۳۷۲:۵۰).
هەر کات بەهایل نوو بانە ناو کۆمەڵگا و وەشوون بنەکی‌کردن خوەیان بوون، دژبەرییگ لە ناوەین بەهایل ویەردە و نوو درس بوود. هەر وەی ڕۊ کاتێ بەهایل نوو بتۊیەنن وەگەرد بەهایل کونر و ویەردە وەجەڕ بان، هاتێ فەرهەنگ کۆمەڵگا تۊش گۊیەڕیانکاری بارن و لە پەرتخ شوناس کۆمەڵگا وە چەڵنج بکیشنن و لە حاڵەتێ ک نەتۊیەنن ڕێکارێگ ئەڕا چارەسەرییێ پێا بکەن، بەستێنێگ ئەڕا ناچارەیی خوڵقنن و کۆمەڵگا تۊش قەیران و کەلین کەن. شکڵ‌گرتن قەیران شوناس بوودنە هووکارێ تا تاکەیل نەتۊیەنن وە ناسین خوەیان و شوناس فەرهەنگی خوەیان وەمەبەست جۊلیان وەراو پێشکەفت بڕەسن.
ژینگە و فاکتەرەیل کۆمەڵایەتی لە سەر زوان و کەسایەتی
زوان داڵگی، یەکمین پەروردەی زانستییە ک دۊیایی وەمیرات بردنێ لە باوگ و داڵگان، ئەڕا نەوەیل بانان گوازریه‌یدەو. هەر وە ڕۊ، لە ڕه‌وت هەستیار کردن مناڵ سه‌باره‌ت وە تایبەتمەندییل ئاوایی، گرنگترین قوناغ ئەڕا پەروەردەی زوان داڵگی لە یەکمین ساڵ وەدی هاتن مناڵ دەسوەپێ کەید. لەی قوناغە مناڵ دەنگەیل تایبەت زوان داڵگییێ ناسێد و تەقەلا کەید بەشێگ لە دەرەتان خوەی ئەڕا بەرهەم هاوردن دەنگەیل دەرەکی وەکار بووەید. ئی قوناغە دۊیای تەمەن ۹ ساڵی و کامڵبۊن سیستەم دەمارەگان ئەندام مناڵ کوتایی وەپێ تیەید. هەڵبەت وەدڵنیایی پشت ئی تەمەنیشە، تاکەکەس تۊیەنێد، دەنگەیل تازەیش فێر بوود؛ وڵام ئی کارە تەنیا ڕەهند ئاگاهانە و ئێرادی پێا کەید(جواندل،۱۳۸۰:۳)
فاکتەرەیل کۆمەڵایەتی بەرهەم ژینگە کۆمەڵایەتیین. ژینگەی ک تاکەکەس یەکمین ساڵەیل ژیانێ لە ناوێ گوزەرانێیە. ژینگە وەخسڵەتەیل تاکەکەسی جوور، نزیکی کۆمەڵایەتی، زوان، تەمایل دینی، بەهایل سیاسی و کۆمەڵایەتی کارگەریی مانادارێ دێرێد. ژینگە لە سەر ڕەفتار کارگەری دانەید و سنوورداریەو کەید و ڕەفتاریش لە کات خوەی، بوودنە هووکار گۊیەڕیان ژینگە (اتکینسون،۱۳۸۳:۵۰).
وه باوەڕ «ڕیمۆند کتل» لە قەڵەمڕەو هەست وە یا وە باوەڕ «گیلفرد»، لە قەڵەمڕەو هەوەجەیل، کارگەری ڕپڵیەئاسای ژینگە وەچەو تیەید. ئی فاکتەرەیلە گاجار گرنگایەتی یای‌گرتن یا دامەزریان خووەیل لە وەدی هاتن کەسایەتیین(لی،۱۳۷۳:۵۹).
«ئریک فرۆم» ها سەر ئی باوەڕە ک، زوورم مەردم یەی فەرهەنگ، خوو کۆمەڵایەتی هاوبەشێگ دێرن. مناڵ ئی خوو کۆمەڵایەتی و خوو تاکە‌کەسیی خوەیە لە هەڵسوکەوت تایبەت وەگەرد بنەماڵەو و داشتمەیل تایبەتانەی ڕەشتارەیییا شکڵ دەید. تێکەڵی تەجروبەیل کۆمەڵایەتی- ژینگەیی ، وەتایبەت کارکرد ڕەفتار داڵگ و باوگ وەگەرد مناڵە ک ماهیەت کەسایەت گەورەساڵییی مناڵ دیاری کەید، هەر چەند وەیەکجاری نیەتۊیەنیم لە سەر ئی بیرۆکە بڕیار بێیەیم( شولتز،۱۳۸۴:۳۷).
«واتسۆن»یش لە یەکێگ لە بەرهەمەگانێ وە نەقش سازێنەر و پڕگرنگ ژینگە لە کامڵبۊن کەسایەت عەقڵی، ئەخڵاقی، کۆمەڵایەتی و عاتفی تاکەکەس ئاماژە کەید(پارسا،۱۳۷۴:۹۹).
پاکڵەی هەوجە وە سەرکەفتن(انگیزە نیاز بە موفقیت )
«دەیڤید سی مەک کللەند » و هاوکارەیلێ فێشتر لە توێژەرەیل و لێکۆلەرەیلتر بیردۆز/تیۆری پاکڵەی سەرکەفتن تاوتوو کردنە. «مەک کللەند» ها سەر ئی باوەڕە ک، لە دەورەی گەشە لە ناو مرۆڤەیل، ئی پاکڵەی سەرکەفتنە وەدی تیەێد. ئەو دەربەست و گیروودەی چۊنیەتی وەدی هاتن ئی پاکڵەی سەرکەفتن و ئاکامەگانێ بی و چەن گریمانەیش لەی بارەوە هاوردە وەر باس:
- تاکەیل وە باوەتەو یە ک سەرکەفتن وەتەجروبەیگ ڕزامەند بزانن، وەگەرد یەک جیاوازن.
- کەسەیلێ ک خوازیار هەوەجە وە سەرکەفتن بانترن، لە چەو کەسیلتر ک هەوەجەی کەمترێ وەسەرکەفتن دێرن، سەختر ئەڕای کووشن.
یەکێگ لە پاکڵەیل گرنگ کۆمەڵایەتی ک کردار مرۆڤی لە ژێر کارگەری خوەی دانەید، پاکڵەی کەسپ سەرکەفتنە. ئی پاکڵە ئەڕا یەکمین جار لە ساڵ 1983 لەلایەن «هنڕی موڕای» کەفتە وەر ئێسفا و سەرنج. ئەو و هاوکارەیلێ لە زانستگای هاروارد ئی پاکڵە لە فاکتەرەیل ژێر دیار و پێناسە کردن: ڕۊوەڕۊیی وەگەرد ئەنگەمەیل/موشکڵات، زاڵ‌بۊن لە سەر فەرمانەیل، ڕێکخستن چشتەیل، تاکەیل، ئەندێشەیل و باوەڕەیل، سەروەوخوەیی و خێرایی لە عەمەڵ، لە ناو بردن وەربەستەیل، دەسکەفتن زەوابت و پێوەرەیلێ ک بوونە هووکار سەرکەفتن وە دۊیاجاریش کێبەڕکێ وەل ئەوانتر وسەرکەفتن وە سەریانا(خدیوی، علیجانی فرید، ۱۳۷۴:۲۵). ئی هەوەجە یەکێگ لە سرکیترین ئامرازەیلێگە ک پاکڵەی مرۆڤ لە دەیشتەو وەرە ناوێ کیشنێد و کۆنترڵ دەیدە دەست خوەد تاک(اورعی یزدانی، ۱۳۷۲:۶۲).
کرماشان و دیاردەی زوانیی(فارسی کرماشانی)
لە ڕوانگەی کۆمەڵناسی شاری، کۆمەڵگای شاریی کرماشان، کۆمەڵگایگ فرەچەشنە ک پێکهاتێیە لە کۆمەڵێگ شێوەزار و هووز و ئایین و ئایینزا. تایبەتمەندیەیل مودڕنیزم و کارگەری سیاسەتەیل فەرهەنگی-کۆمەڵایەتی لە دویست ساڵ ویەردە لە سەر کرماشان، ئی چەم‌ئایژە(چشم انداز) دێده پێمان ک سەرەڕای ئەوە ک پێویستە تایبەتمەندی ڕەگی و ڕیشەیی و هووزی و دینیێ ئی شارە بگریمنە وەر چەو، هەر ئەو جوورەیش هەوەجەس تا سیاسەتەیل ئەنجامی دەسەڵاتەیل یەک وە دۊیای یەک ئێران ئەڕا هاوگەرایی وەگەرد فەرهەنگ ناوەینی لە هۊرا نەوەیم. لە واقع بایس بزانیم دۊیای مودڕنیتەی سەرەتایی لە ئێران، کەڵێن شار کرماشان چ ڕەوت کۆمەڵایەتی، فەرهەنگی و سیاسیی گرتێیەسەوەر و چ جوور ڕەسییە ئی دووخە. «زیمل »، باس لە کیشمەکیش و دژبەری لە ناو کەڵێن شارەیل کەید و “زەین تاک” لە کۆمەڵگای شاری پەیجوورێد و پەیوەندی دیالکتیکی لە ناوەین تاک و کۆمەڵگا شییەو کەید. واتە، ئەو لەسەر ئی باوەڕەسە ک هیچ [ڕووداوێگ] یەک ڕەهندە نییە و یەی واتای دیاری و زاتی نەیرێ، بەڵکم واتاگەی تەنیا لە ڕێگای کیشمەکیش و کارلێک بەرەڕوویی(کنش متقابل) وەل دیاردەیل و واتایلترەک وەدی تیەید. ئەوە ک دیارە، مەفهووم کورد جوور یەی ڕەگەز شوناسی لە کرماشان گشتگیرە و تەقریبەن فرەیگ لە کۆمەڵگاگە خوەی وەی قاڵب شوناسییە، پێناسە کەید.
شار کرماشان وەهووکار جوغرافیای ئێستراتژیک خوەی، هەمیشە ئەڕای دەسەڵاتدارەگان گرنگ بییە. لە چەند سەدەی ویەردە وەهووکار پەیدا بین دەسەڵات عوسمانی لە نزیک سنوورەگان کرماشان، گرنگی و تایبەتمەندی کرماشان ئەڕای گشت دەسەڵاتداریل فرەترەو بوود، وەڵام تا وەسەرکار هاتن قاجارەگان لە بابەت ئاسملاسیۆن مەترسی و دڵەڕێکەی لە سەر کۆمەڵگای شاریی کرماشان نەۊ. چۊن قاجارەگان لە مێژو خوەیان چەند جار لە ئێڵە کوردەگان شکست خواردیۊن و سەر ئێڵ قاجار و بنەمالەگەیان لە دەورەی کریم خان لە شیراز ئەسیر زەندەگان بین، خاستر لە هەر کەس لە هێز و یەکگرتن ئێڵە کوردەگان زاگروس ئاگادار بین و ئەڕای زاڵکردن دەسەڵاتدارییان لە ناوچە کوردیەگان، خاستر لە هەر کەس زانستیان ک کرماشان گرنگترین ناوچەو و جەمسەر کوردە. وەی رۊ گشت هەوڵ خوەیان بردنە کار ک دووارە یەکگرتن کوردی لە ناوچەی کرماشان لە ناو ئێلەگان پا نەگرێ ک پایەی پادشایی قاجار سست نەود و لە هەر ئەمرازێگ ئەڕای کۆنتروڵ کومەڵایەتی کرماشان لە بابەت زوانی و ئایینی یارمەتی گرتن. گۆڕانن دین خەڵک شار، نیشتەجێ کردن بنەمالەی بازەرگان و تاجر غەیر کورد لە کرماشان، هاوردن مامۆستای ئایینی شیعە لە کەربلا و نەجەف و شارەیل فارس زوان ئێران، قتل و لە سێدارەدان سوفیەگان و دەراویش نعمەت ئولاهی تا ئێعدام تەیمور بانیارانی شوڕشگر یارسانی، ڕێخستن ئەنجۆمن و ڕووژنامە و مەدرەسەی فارسی زوان کارەیلێ بی ک لە دەورەی قاجار لە کرماشان بنیات نریا و لە دەورەی پهڵەوی وە هێز و توان فرەتریگ شوون سیاستەگان ئاسیملاسیۆن قاجارەگان دریژە پەیدا کرد(ئەسەدی،۱۴۰۰:۱۱). هەر وەی ڕۊ، سەبارەت وە کرماشان تۊیەنیم مێژو شکڵ‌گرتن «فارسی کرماشانی» لە سەردەم قاجار و ئیکە مەشروتەوا پەیجوور بۊمن.
(فارسی کرماشانی) زاراوەی دەسکردێگە لە شار کرماشان ک پیشینەی فرەیگ نەیرێ و وەپێی بەڵگەی مێژویی تەمەن درس‌بۊنێ ئەڵگەردێدە سەردەم هاتن خاندان قاجار وە شار کرماشان و پرۆسەی وەناوەند کردن کرماشان جوور پایتەخت دویەم قاجارەیل لەسەردەم محەمەدشای کوڕ فەتحعەلیشا(غوڵامی،۱۴۰۰:۶۷)
ئەگەر بتوایم وەسەر ئی زاراوە قسە بکەیم، بوودن لە پۆلینبەندی، زاراوەیگ لە زوان فارسی وە حساوێ باریم کە وەشێوەی تایبەت لە بەشێگ لە شار کرماشان گەشە و پێشکەفتێیە. زاراوەی (فارسی کرماشانی) تایبەت وە شار کرماشانە و شارەیل چوار دەورێ وەکەمی جوور زاراوەیگ لە زوان فارسی کەڵک وەلێ گرن. بڕێگ ئی زاراوە تەقەلای کوردەیل کرماشان ئەڕا درسکردن زاراوەیگ جیاواز وە فارسی تێرانی زانن ک ئەڕا گشت فارس زوانەیل قابڵ فام بوود. هەر وەی ڕۊ سرشتییە ک لە زوان کوردی و فارسی کارگەری وەر گرتۊد(احمدی ورمزانی، فتاحی، ۱۳۹۷:۳).
تایبەتمەندی وەڕچەو ئی زاراوە وەکار بردن هەژمار فرەیگ لە وشە و لێکەر کوردییە ک وەشێوەی گۊیەڕدراو و پەرداخت‌کریا لە ڕەستەیل (فارسی کرماشانی) دۊنریەید. لە ناوەین (فارسی کرماشانی) و فارسی پێوەر جیاوازییەیل ئاوایی، وشەیی و ساخت‌وشەیی هەس ک یە وە هووکار کارگەری کوردی کرماشانی وەسەرێ وەدی هاتێیە. وشە و لێکەرەیل کوردی کرماشانی وەشێوەی پەرداخت‌کریا و سایش گۊیەڕدراویی لە ناو ڕەستەیل فارسی کرماشانی جی گرن و وەکار چن. زاراوەی (فارسی کرماشانی) جوور ڕووژاوایی‌ترین زاراوەی زوان فارسی وەهەژمار تیەید. پیشینەی درس‌بۊن (فارسی کرماشانی) دیار نییە، وەڵام بڕێگ کوتایی سەدەی نوزدە وە سەردەم شکڵ‌گرتنێ زانن.(ویکیپیدیا)
ڕەوش لێکۆڵینەوە
لە ئی توژێنەوە لە ڕەوش تیۆری زەمینەیی کەڵک گریاس. لە تیۆری زەمینەیی دۊیای هەڵوژانن مەسئەلەی توێژینەوە و دووارەکردن ئەدەبیات؛ یەکمین هەنگاو ئەڕا هاتن وەناو مەیدان «نموونەگیری»ە. وەپێچوانەی ڕەوشەیل هەژماری(روش‌های کمی) ک لە نموونەگیری ئەگەری(نمونە‌گیری احتمالی) کەڵک گرن، ڕەوشەیل کەیفی، لە نموونەگیریی کەیفی کەڵک گرن(کرسول،۱۳۹۰:۶۷) لە تیۆری زەمینە تەوەر، لە نموونەیل تیۆری کەڵک گریەید و نموونەیل لە ئاراستەی ئامانج توژینەوە هەڵوژریەن. جەماوەرێ ک لە ناو ئی تۆژینەوە کەڵک وەلیان گریاس، گشتیان دانیشتووی شار کرماشانن و لە بنەماوە سەر وە یەکێک لە هووزەیل کورد ئی ناوچەنە و تەمەنیان لە ناوەین بیس تا پەنجاس. لەی تێژینەوە لە تکنیک «گفتوگو قۊل پێکهاتەگریا» کەڵک گریاس. سەرەتا چوار پرسیار وە ڕووشنی ڕێکخریاس و دۊیاییش لە ڕێگای واتساپ وەگەرد 15 کەس(7 ژن و 8 پیا) لە ناوەین پەنج تا هەفت دەقە وتووێژ کریاس و ئیکەش دەنگەگان وە ڕێکی وەل بیوگرافی کەس وتووێژ وەگەردکریا (ناو و ناوبنەماڵەیی، پیشە، ڕەگەز، تەمەن، پلەی خوەندن، گەڕەک نیشتەجی‌بین) لە ناو کامپیوتر تایپ کریاس.
ئەو چوار پرسە ک لە وتووێژ، پرسیار کریانە، یانەنە:
ئەلف) ئێوە خوەدان بەشێگ لە چ گروە شوناسیێ(کوڕد، فارس…) زانین؟
ب) کوردبۊن چۊن پێناسە کەین؟
پ) ئەڕا جوور یەی کورد لە ناو شار کوردنشینێگ وە زاراوەی(فارسی کرماشانی) قسە کەین؟
ت) تۊیەنین وە زوان کوردی قسە بکەین؟
ولام نموونەگان:
1) خانم «م. م». کارناس فرووشتن لە بازاڕ، 38 ساڵە، خانەدار، دانیشتوو گەڕەک کارمەندان.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «وە ڕای من کوردبۊن لە سەرجەم تایبەتمەندییەیل ڕەگەزی، زوانی و داب و نەریت و شوناس پێک تیەید».
وڵام پرسیار سێیەم:«وەداخەو، نەتەنیا من بەڵکم کەسەیل بنەماڵەی ژێر 40 ساڵ بنەماڵەی من و تەنانەت بەش فرەیگ لە کۆمەڵگای شاریی کرماشان، وەهووکار هەڵسوکەوت بنەماڵە و کارگەری کۆمەڵگا ئاشنایی فرەیگ وەگەرد زوان کوردیا نەیرن و ئی کێشە باوەت دڵنگ و جل و بەرگیشەو گرێدنەو. بنەماڵە وەپەروەردەی مناڵ وە زوان کوردی گرنگی نێانە و وەگەرد خوەیان وە کوردی قسە کەن، وەڵام وەگەرد ئیمەوا وەفارسی (فارسی کرماشانی) قسە کردنە. هووکارتر هەڵسوکەوت نەگۆنجاو هاوڕێیەیل لەدەوران نەوجەوانی و جوانی بییە ک تەقەلا ئەڕا کوردی قسەکردن کەفتیەسە پەراوێزەو».
وڵام پرسیار چوارم: «ئەرێ، تۊیەنم وەزوان کوردی قسە بکەم».
2) خانم «ف. م». کارناس باڵای امور مالی، 32ساڵە، کارمەند، گەڕەک کەسرا.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «شوناسم کوردییە و گشت دنیاش وە کورد ناسێدەمان.کوردبۊن، ڕەسەنایەتییە و کەسێگ نیەتۊیەنێ وەلێمان زەبتێ بکەید».
وڵام پرسیار سێیەم: «هووکار سەرەکی کۆمەڵگاس و ئیکە بنەماڵە. ئیمە لە مناڵییەو وەی زوانە وەگەردمان قسە کردنە».
وڵام پرسیار چوارم: «نە، فرە خاس نیەتۊیەنم وەزوان کوردی قسە بکەم».
3) خانم «م. س». ئەندازیار ئلکترۆنیک، 27 ساڵە، بێکار، گەڕەک پەردیس.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «کوردبۊن جوورێگ مەنش و خووە ک هەمیشە هاگەرد مرۆڤا و جوورێ خسڵەتە ک کییەتیمان نیشان دەید».
وڵام پرسیار سێیەم: «تا ئەورە ک ها هۊرم، ئی زاراوە هەر وەپێ قسە کریاس و هەر لەی شارە باو بییە و ئیمەیش یای گرتیمنە».
وڵام پرسیار چوارم: «ئەرێ، وەڵام دەس و پا شکیا تۊیەنم قسە بکەم».
4) ئاقای «پ. ت». کارناس باڵای ئەندازیاری عومران، 33 ساڵە، کار ئازاد، گەڕەک فەرهنگیان فاز ۲.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «کوردبۊن ئەڕا من وەڕەگەزەوە پێناسە کریەیدو نە تەنیا وەبوونی زوانەو».
وڵام پرسیار سێیەم: «بنەماڵە لە مناڵیا وەگەرد مناڵەیلیان وە فارسی قسه کەن. هووکاریشی یەسە یا ئی کارە ئەڕایان بۊیەسە یەی نەریت یا تواسیان مناڵەیلیان ئەڕا سەرکەفتن لە بانان ئامادە بکەن. ئێسە وەگەرد مناڵەیلیان فارسی تێرانی قسە کەن.گشت هاوبازییەیل دەوران زارووکی و نەوجوانی گەڕەک و مەدرەسە وەفارسی قسە کردیان و ئیمەیش مەجبوور بیایمن ک وەی زوانە قسە بکەیم».
وڵام پرسیار چوارم: «ئەرێ، تۊیەنم وەزوان کوردی قسە بکەم».
5)ئاقای «ع. ئی» کارناس باڵای مێژو، ۳۲ ساڵە، کارمەند، گەڕەک شەش بەهمەن.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «لە ڕەسەنایەت و بنەماڵەیی کوردم، هەڵبەت خوەم وە کورد ئێرانی زانم».
وڵام پرسیار سێیەم: «وە لەهجەی فارسی تێرانی قسە کەم. وەڵام ئەگەر بزانسیام وەگەردم وە کوردی قسە بکردیان، حەتمەن وە زوان کوردی قسە کردیام».
وڵام پرسیار چوارم: «کوردی قسە کردنم خاس نییە».
6) ئاقای «ڕ.ئو». کارشناس باڵای دروونناسی، ۳۸ ساڵە، مامۆستا، دانیشتوو گەڕەک فەرهەنگیان.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «من کوردم، کوردبۊن ئەڕام وەزوان و دڵنگ و هۊرکردن پێناسە کریەید. من شانازی کەم وە کوردبۊن خوەم».
وڵام پرسیار سێیەم: «خوەشم تیەید وە کوردی قسە بکەم، وەڵام قسە کردنەگەم جوان نییە و ڕۊم نیەتیەی وەناحەزی وەی زوانە قسە بکەم و ئەوانیتر وەپێم بخەنن. لە مناڵیەو وەگەردمان وەی زوانە قسە کردنە و ئیمەیش فێربیمنە وەی جوورە قسە بکەیم».
وڵام پرسیار چوارم: «ئەرێ، تۊیەنم وەزوان کوردی قسە بکەم».
7) ئاقای «م.ئێ». کارناس کامپیوتر، ۲۸ ساڵە، کارمەند، گەڕەک مەسکەن.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «کورد ڕەگ و بنچینەی منە و خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار سێیەم: «لە مناڵیەو وەی زوانە پەروەردە بیمە و بنەماڵەمان وەی زوان وەگەردمان قسە کردنە و ئەڕا ئییە ک سوو لە ناو کۆمەڵگا تۊش کیشە نەۊمن وەفارسی وەلمانەو قسە کردنە».
وڵام پرسیار چوارم: «ئەرێ، تۊیەنم وەزوان کوردی قسە بکەم».
ئاقای «ف. ڕ». دیپڵۆم، ۳۹ ساڵە، دکاندار، گەڕەک ۲۲ بەهمەن.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «کوردی زوان داڵگیمە. کەسایەتمان کوردییە و شەک نەیریم ک کوردیم».
وڵام پرسیار سێیەم: «زوان گەڕەک و مەدرەسەمان بییە، وەیخاترە وەی زاراوە قسە کەیمن».
وڵام پرسیار چوارم: «ئەرێ، تۊیەنم وەزوان کوردی قسە بکەم».
9) ئاقای «س. ڕ». دیپڵۆم، ۵۰ ساڵە، کارمەند، گەڕەک ڕەشیدی.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «کوردبۊن واتە، ڕەسەنایەتییگ بنچینەدار و هەرایهەر».
وڵام پرسیار سێیەم: «وەداخەو بنەماڵە هووکار بینە ئیمە وەی زاراوە قسە بکەیم و لە ناو گەڕەکیش ئی زاراوە باو بی. هەر چەند ئیمە هەر وە کوردیش قسە کەیم و کێشەیگیش نەیریم».
وڵام پرسیار چوارم: «ئەرێ، تۊیەنم وەزوان کوردی قسە بکەم».
10) خانم «م.ج». کارناس ژمێرێاری، ۴۶ ساڵە، ژمێریار، گەڕەک مۆنەزە.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم.»
وڵام پرسیار دویم: «کوردم و خوەم وە کورد زانم.کوردبۊن یانێ مێهرەبانی، مارفت، ڕەسنایەتی، تەعەسوب».
وڵام پرسیار سێیەم: «ئی زاراوە چۊن زوان دویەم کرماشانە ئیمەیش وەپێ قسە کەیم، چۊن لە مناڵیەو وەی زوانە وەگەردمان قسە کردنە».
وڵام پرسیار چوارم: «تۊیەنم کوردی قسە بکەم، وەڵام کوردی وەتنەگەم فرەخاس نییە».
11) خانم«ن. ئا». سیکڵ، ۴۵ ساڵە، خانەدار، گەڕەک لەب ئاو و بولوار تاق‌وەسان.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «کوردبۊن پێناسەی مێژوییگە و ئیمەیش باوەڕمان یەسە ک کوردیم. ئیمە ئێرانیمن و کورد، کەسێگ نیەتۊیەنێ ئی شوناسە وەلێمان بگرێ، تەنانەت ئەگەر خوەمانیش هاشای بکەیم، چۊنکە یەی خسڵەت مەنیار و هەرایهەرە و لە ئایم نیەودنەو»
وڵام پرسیار سێیەم: «ئی زاراوە لە مناڵیەو هەر بییە و منیش ڕێک نیەزانم هن چ سەردەمێگە. وەڵام چۊن لە ناو کۊچە و مەدرەسە و بازار و خێاوان قسە وەپێ کەن، منیش وەکارێ بەم و بنەماڵەمیش وەکارێ بەن».
وڵام پرسیار چوارم: «ئەرێ، تۊیەنم وەزوان کوردی قسە بکەم».
12) خانم «م. ه». کارناس شیمی، ۲۵ ساڵە، ، بێکار، کەڕەگ مەیدان جمهووری.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «ئیمە کوردیم و مێژوش گوایی دەید. کۆمەڵێگ فاکتەر جوور داب و نەریت و فەرهەنگ و مووسیقی و زوان و… بوونە سازەر شوناس. هەر وەی ڕۊ کوردبۊن لەیانەوە سەرچاوە گرێد و شانازی وەپێ کەیم».
وڵام پرسیار سێیەم: «من فکر کەم ک بنەماڵەیل ئەڕا یە ک مناڵەیلیان له بانان سەرکەفتێ بوون و بتۊیەنن لە ژیان تاکەکەسی خوەیان سەربکەفن، وەی زاراوە وەگەرد مناڵەیلیان قسە کردنە».
وڵام پرسیار چوارم: « ئەرێ ، وەڵام نیەتۊیەنم خاس وەزوان کوردی قسە بکەم».
13) خانم «پ.ش». خوەنێکار بیرکاری، ۲۲ ساڵە، ، گەڕەک سابوونی.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «کورد وەمانای ڕەسەنایەتییە و شوناس ئیمەیش کوردییە».
وڵام پرسیار سێیەم: «هەوەجە وە سەرکەفتن تەنیا هووکارێگ بییە تا باوگ و داڵگەیل وەل مناڵەیلیان وەی زاراوە قسە کردنە. ناو ماڵ ئیمەیش هەر لێوا بی و ئیمه فکر کردیایم هەر کەس وەی زاراوە قسە بکەید، باکڵاسە و قەدیمیترە».
وڵام پرسیار چوارم: «ئەرێ، تۊیەنم وەزوان کوردی قسە بکەم».
14) ئاقای «م. ن». کارناس کشت و کاڵ، ۳۷ ساڵە، ئەندازیار کەرت تایبەت، گەڕەک ئاناهیتا.
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم.»
وڵام پرسیار دویم: «کورد بەشێگە لە شوناس ئی وڵاتە و قەوم دیرینەیگە».
وڵام پرسیار سێیەم: «قسە کردن وە ئی زاراوە جوورێگ کڵاس وەحساو هاتیا و مناڵەیل تەقەلا کردیان لە ناو کۊچە وەی زاراوە قسە بکەن».
وڵام پرسیار چوارم: «ئەرێ، تۊیەنم وەزوان کوردی قسە بکەم».
15) ئاقای «ڕ. ک». دیپڵۆم، ۴۲ ساڵە، فرۆشیار موبایل، گەڕەک مەیدان فردەووسی
وڵام پرسیار یەکم: «خوەم وە کورد زانم».
وڵام پرسیار دویم: «کوڕدبۊن یەی نیشانەی فرهەنگییە جوور فارس‌بۊن و تورک‌بۊن. هۊچ گەورایی و سەروەریگ ئەڕا کەسێ نیەتیەرێد. هەر یە ک زانیم کوردیم، بەسە».
وڵام پرسیار سێیەم: «گرنگ، زوان نییە؛ گرنگ مرۆڤایەتییە و یەکسانی و ئاشتییە. وەگەرد ئیمە وە مناڵیا وەی زاراوە قسە کردنە. وەدڵنیایی ئەگەر وەکوردی قسە بکردیان، ئێسە ئێمەیش وە کوردی قسە کردیایم».
وڵام پرسیار چوارم: «ئەرێ ، وەڵام کوردی قسە کردنەگەم ڕێک و پێک نییە».
دەسکەفتەیل توێژینەوە
لەی توێژینەوە، دۊیای هەڵسەنگانن وڵام نموونەگان، تۊیەنیم وەی دەسکەفتەیلە ئاماژە بکەیم: - «خوەم وە کورد زانم و وەشوناس و زوان کوردیش شانازی کەم» .
چارت 1- شوناس کوردی - ژینگە، بنەماڵە، هاوساڵان، گەڕەک و ئیکە مەدرەسە لە کارگەرترین هووکارەیلێگ بینە ک وە فارسی(فارسی کرماشانی) قسە کەیمن.
-) لەواقع ئجبارێگ لە ملمان نەویە تا وە زوان کوردی قسە نەکەیم، بەڵکم لەی شارە کەش و هەوا یا ئجبارێگ کۆمەڵایەتی ساز کریاس تا قسە کردن وە ئی زوانە(فارسی کرماشانی) بوودنە بەهای کۆمەڵایەتی و گشتگیرەو بوودن و وەشێوەیگ خوەی جوور زوان یەکم یا دویەم نیشان بێیەیدن. - ئەڕا یە ک پێش بکەفیم و سوو بتۊیەنیم لە ناو کۆمەڵگا کارێگ پێا بکەیم، هەوەجەس ک زوان فارسی خاس بزانیم و وەخاسی قسە وەپێ بکەیم. فێشتر بنەماڵەیلیش هەر وەی هووکارە وەگەرد مناڵەیلێیانا وەفارسی قسە کەن.
- خاس زانستن و خاس قسە کردن وەزوان فارسی، پاکڵەیگە ئەڕا سەرکەفتن.
چارت 2- فشار ژینگەیی و دیاردەی زوانیی فارسی کرماشانی
شیکاری دەسکەفتەگان
ئەوە ک دیارە، نموونەگان ئی توێژینەوە هەم خوەیان وە کورد زانن و هەمیش گشتیان تۊیەنن وە کوردی قسە بکەن یا لانکەم ئۊشن ک، (دەس و پا شکیای) تۊیەنن وە کوردی قسە بکەن و ئەڕا فامسن و حاڵی‌بۊنیش کێشەیگ نەیرن.
هەروەها، ڕێژەی قسە کردن وەزوان کوردی لە ناو پیاگان فێشترە و لە لایگتر ژنەگان فێشتر هانە ژێر کارگەری(فارسی کرماشانی).
بابەت سەرەکی ک لەی توێژینەوە وەپێ ڕەسیمن یەسە ک، «کارگەری ژینگە» لە سەر هەڵسوکەوت زوانیی، فشار کۆمەڵگایی و پێکهاتەییێگە. نموونەگان کارگەری ژینگە و بنەماڵە وەپلەی یەکم دادەنەن و ئیکەش تەقەلا ئەڕا دۊیا نەمەنن لە کۆمەڵگا وەبوونی قسە کردن وەزوان فارسی جوور ڕێکارێگ ئەڕا سەرکەفتن وەهووکارترەک دۊنن.
بەشێگتر، لەی باوەڕنە ک وەهووکار دەهان ساڵ کارگەریی(فارسی کرماشانی) لە ناوەندشار کرماشان، جوور بەهایگ کۆمەڵایەتی دەر هاتێیە. هەڵبەت لەی نموونەی کوتاییە، نەبایس ڕیشەیل سیاسی و هژمۆنیکێ ک لە دەوران ویەردە کارگەری‌دانەر بینە لە هۊرەو بووەیم ک چ جوور بەها و ڕەوایەتی وە پەڕەسەنن زاراوەی (فارسی کرماشانی) دا.
دەرئەنجام
لێرە وەگەرد سێ ئستدڵاڵ سەرەکی ڕۊەڕۊیم. لە پلەی یەکم، ژینگە وەهێزْ پاڵەونەر ئەڕا درس‌بۊن ئی کەشە زانن و دویەم، بنەماڵە دریژەدەر و ئاسانکەر ئی ڕەوەندە ناسنن و لە پلەی سێیەم، وەکار بردن زوان فارسی جوور ئەمرازێگ ئەڕا پێشکەفتن لە ژیان کەسی و ڕووژانەی خوەیان دادەنەن. ئستدڵاڵ ئی کەسەیلە یەسە ک، وەڕێ فارسی فێربین و وەکار بردن بێ‌کێشەی زوان فارسی، تۊیەنن لە ئایندە سەرکەفتێ‌تر بوون و هەم لە ژیان کەسی و هەم لە ژیان کاری، پلەی بانترێ ئەڕا خوەیان وەدەست بارن؛ ک ئامارەیل گەشەی ئمڕوو ئێران و کرماشان، چەواشەی ئی زەینیەتە وەپێمان ئۊشن. کرماشان یەکێک لەو ئۆستانەیلەسە ک هەم لە بار گەشە نەسندن و هەم لە بار بێکاری لە ئاست ئێران، هەمیشە پلەی یەکم تا پەنجم داشتێیە و یە نیشان دەێد ک نە تەنیا فاکتەر زوانی هیچ کارگەریێ وەبان پێشکەفت و گەشەسەندن کرماشان، جوور شار و تاک کرماشانی، جوور شاروەند نێاشتێیە، بەڵکم دیاردەی فارسی قسەکردن و (فارسی کرماشانی) دەور نەرینی دییەو فەرهەنگ زوانی-شوناسی ئی شاریشە وەرەو ئاسیملەبۊن و تاویان بردێیە.
ئیمە لێرە وەگەرد قەیران شوناس ڕۊەڕویم. قەیران شوناس، دیاردە یا هەستێگە ک لە جوورێگ بێ‌ئستقراری، شێواوی و شڵەژاوی لە کارکرد ئەندامەیل یەی سیستەم یا دابڕان پێکهاتەیی لە یەی “من” تاکەکەسی یا “من” کۆمەڵایەتی گوزارشت کەید و لە درس‌بۊن ئی جوورە هەستێگ، هەم توخمەیل عەینی و هەم توخمەیل زەینی و هەم فاکتەرەیل هۊری و بەهایی، کارگەرن(سینائی،۱۳۷۰:۴۹). دیارە تاکێگ ک وە (فارسی کرماشانی) قسە کەید، ئەڕا مانابەخشین وە ژیانێ و ڕوون‌کردن پەیوەندی خوەی و ئەوانیتر و ژینگە، وە یەی چوارچوو بەهایی هەوەجە دێرێ؛ چۊنک لەی سەد ساڵ ویەردە، توخمەیل سەرەکی سیستەم و نزام بەهایی قەومی و نەتەوەیی خوەی، وەهووکارەیل فرەیگ سست کریاس و یەکپارچەیی خوەی لە دەست داس و شوناس تاکەکەسی و گرووهیێ لە وەراوەر فەرهەنگ و زوان هاوردە، تۊش ناهاوسەنگی و قەیران کردێیە و ئێسە تۊشمان و گیرودەی شوناس خەوارە بییە. هەر کات بەهایل نوو بانە ناو کۆمەڵگا و وەشوون بنەکی‌کردن خوەیان بوون، دژبەرییگ لە ناوەین بەهایل ویەردە و نوو درس بوود. هەر وەی ڕۊ کاتێ بەهایل نوو بتۊیەنن وەگەرد بەهایل کونر و ویەردە وەجەڕ بان، فەرهەنگ کۆمەڵگا تۊش گۊیەڕیانکاری کەن و لە پەرتخ، شوناس کۆمەڵگا وە چەڵنج کیشنن و لە حاڵەتێ ک نەتۊیەنن ڕێکارێگ ئەڕا چارەسەرییێ پێا بکەن، بەستێنێگ ئەڕا ناچارەیی خوڵقنن و لە وەراوەر ئەویتر تەسلیم بوون و کۆمەڵگا تۊش قەیران و کەلین کەن. هەر وەی ڕۊ، شکڵ‌گرتن قەیران شوناس بوودنە هووکارێ تا تاکەیل نەتۊیەنن وەناسین خوەیان و شوناس فەرهەنگی خوەیان وەمەبەست جۊلیان وەرەو پێشکەفتن، جۊلەی عەقڵانی و هاوسەنگانەیگ بکەن.
سەرەڕای ئەوە ک مودڕنیتەی ڕزاخانی و پشت ئەوەیش، سیاسەتەیل ناوەندگرانەی مەحمەدڕزا پاڵەویی و دۊیاییش دریژە پێاکردن ئەو فەرهەنگە لە دەسەڵات نوو، کارگەر بینە لە پەڕەدان وە بەهایگ جوور (فارسی کرماشانی)؛ لە لایگتر کێشەیل چینایەتی و بەهایل مودڕن ئێرانی-فارسی و جیاوازی ناوەین بەهایل شاری ک وەگەرد (فارسی کرماشانی) پێناسە کریاس، بەهایل خۆجەیی وەرەو پەراوێز بردێیە و (فارسی کرماشانی) سازبەر و ساختمان زەینیێ بڕێگ لە حەشیمەت شار کرماشان ئشغاڵ کردێیە.
سەرچاوەگان:
کاتم، ریچارد(۱۳۷۱)، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه احمد تدین، تهران: انتشارات کویر
گودرزی،حسین(۱۳۸۴)، گفتارهایی درباره زبان و هویت، نشریه: موسسه مطالعات ملی، تمدن ایرانی
فالک، جولیاس(۱۳۷۳)، زبان‌شناسی و زبان، ترجمه خسرو غلامعلی زاده، نشر: آستان قدس رضوی
کوزر، لوئیس(۱۳۷۷)، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علمی
برگر، پیتر؛ لوکمان، توماس(۱۳۷۵)، ساخت اجتماعی واقعیت، ترجمه فریبرز محیدی، تهران: انتشارات علمی، فرهنگی
بیگدلی، محمدرضا(۱۳۷۶)، حقوق بین‌الملل عمومی، چاپ یازدهم، تهران: کتابخانه گنج دانش
عالم، عبدالرحمن(۱۳۷۳)، بنیادهای علم سیاست، تهران: نشر نی
سینائی، حسین(۱۳۷۰)، بحران هویت، فصلنامه فرهنگ، سال اول، شماره ۴
مرتضویان، علی(۱۳۷۲)، بحران در تاجیکستان، نقش زبان مشترک در بازسازی هویت ملی، مقاله عرضه شده در سمینار بین‌امللی روند توسعه در آسیای مرکزی و قفقاز، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی
روح‌الامین، محمود(۱۳۶۸)، زمینه فرهنگ شناسی، تهران، نشر: عطار
گیدنز، آنتونی(۱۳۷۴)، نظریه‌های جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری کاشانی، تهران: نشر نی
قرایی مقدم، اسدالله(۱۳۸۲)، انسان‌شناسی فرهنگی، تهران: نشر ابجد
توسلی، غلام عباس(۱۳۷۱)، نظریه‌های جامعه‌شناسی، تهران: نشر سمت
اورعی یزدانی(۱۳۷۲) انگیزه توفیق طلبی عامل خودکنترلی و کارآفرینی، مجله دانش مدیریت شماره ۲۶، ص ۵۰ تا ۷۴
خدیوی، اسدالله، رقیه علیجانی فرید؛ رابطه بین انگیزه پیشرفت مدیران با اثربخشی سازگانی آن‌ها در مدارس متوسط، مجله علوم تربیتی، سال اول، شماره اول، بهار ۸۷، ص ۳۹ تا ۷۹
-تاجیک، محمدرزا، جهانی شدن و هویت، هویت ملی و جهانی شدن(۱۳۸۳)، تهران: موسسە تحقیقات و توسعە علوم انسانی دانشگاە تهران
احمدی ورمزانی،سمیرا، فتاحی، مهدی؛ تحلیل مورایی کشش جبرانی در گویش فارسی کرمانشاهی، فصلنامه زبان‌ها و گویش‌های غرب ایران،اسفند ۱۳۹۷، ص ۲-۱۴
غوڵامی، ئەفشین؛ گوتار شوناس و نواندنەوەی ئەمر سیاسی؛ نموونەی کرماشان،مانگنامەی ئەندێشەی ڕەخنەیی، ژمارەی هەشتم لا ۶۲-۸۴
ئەسەدی، پدرام؛ مانگنامەی ئەندێشەی ڕەخنەیی، ژمارەی هەشتم، گۆڵان و بانەمەڕ ۱۴۰۰، لا ۹-۱۶
Warschauer, M.(2003). The Allures and illusions of Modernity. Aducation
- هەڵبژاردنه پووچەڵەکەی باشوور - 10/26/2024
- ئاغاشڕەی ئیناخی کێ بوو؟ - 10/20/2024
- برخی اصول جدایی طلبی - 10/16/2024