گوتار شوناس و نواندنەوەی ئەمر سیاسی؛ نموونەی کرماشان

ئەفشین غوڵامی

کارناس باڵای کۆمەڵناسی

گوتار شوناس و نواندنەوەی ئەمر سیاسی؛ نموونەی کرماشان

ئەفشین غوڵامی

کارناس باڵای کۆمەڵناسی

داچووڕیاگ/ پوختە

ئی وتارە کووشێد تا وەکەڵک گرتن لە شێواز لێکۆڵینەوەی «شیکاریی گوتار» و تیۆری شیکاریی گوتار«لافلا و موف» وڵام ئی گریمانە بەیدنەو ک ئەڕا، ئەمر سیاسییێ ک تۊیەنێد پەیوەندی وەگەرد شوناسخوازیی کوردیا پێا بکەید، لە کرماشان شکڵ نیەگرێد. هەر لێوا دۊیای کۆڵین و لێکدانەوەی گوتارەیلێ ک لە ناو کرماشان بوون دێرن لە کوتایی وەی ئاکامە ڕسییە ک، وەهووکار «نەبۊن گوتار شوناسخوازیی کوردی»، ئەمر سیاسیی «شوناس تەوەرانە» سەبارەت وە «پرس کورد» ک بوودنە داڵێگ ئەڕا ڕاکیشان تاکەیل وەرەو گێڕانەوەی کوردی لە گوتار شوناس» لە بەش فرەیگ لە پارێزگای کرماشان وەدی ناتێیە یا کەم هێزە. لە لایگتر، هەر چەند ئمڕوو دەور تووڕەیل کۆمەڵایەتی یەکجار گرنگ و کارگەرە لە بنیاتنان گێڕانەوەیل جووراوجوور کوردی لە شوناس و سیاسەت، وەڵام لەبنەماوە ژێرخان و فامێگ لێوا لە دەوران مودڕنیتەی سەرەتایی و مودڕنیتەی لەحاڵ گوزار و وەئێسەیشەو لەی ناوچەیلەشکڵ نەگرتێیە تا بوودنە خاڵ وەرچەرخان ڕاکیشان خەڵک وەرەو «گوتار شوناسخواز کوردی».

وشە کلیل: کرماشان، کورد، گوتار شوناس، ئەمر سیاسی 

پێشەکی

ئەمر سیاسی هەڵگر بار مەفهوومیی تیۆریک و ئەنجامییە و بێ ناسین و داڕشتن چوارچوو مەفهوومییێ ئاراستە/هەنازێ دیار نیەود، هەر وەیخاترە پێویستە کاتێگ باس ئەمر سیاسی کەیم، ئەڕامان ڕووشن بوود، ڕێک وەسەر چ چەمکێگ قسە کەیم. کاتێک لێرە گەپ لە ئەمر سیاسی دەیم، توایم دەرکێگ لە هەناز/ئاراستە و پەیوەندی ئەمر سیاسی وەگەرد «پێکهاتەی هێز» پێا بکەیم و ماهیەتێ بناسیم. ئەمر سیاسی یەکمجار لەلایەن فیلسووف ئاڵمانی«کارڵ ئشمیت» وەکار چییە و «هانا ئارنت» وکۆمەڵێگتر لە نۊسەڕەیل ئورووپایی دوماتر ئی زاراوە وەکاربردنە. لە بار واتای وشەیی، ئەمر سیاسی وە مانای هەر بابەتێگە(ڕوداوو یا دیاردە) ک پەیوەندی وەگەرد بەرایی سیاسەتەو داشتوود. وڵام لە بار زاراوەیی، ئەمر سیاسی بابەت پێچراو و زەریفێگە ک ئەڕا پێناسەی، پێویستە ڕەهندەیل جیاجیای لەوەرچەو بگریم.(کشاورز، 1398:58)هەر لێوا گوتار؛ بریتییە لە سیستەمێگ ک لە دڵاڵەتەیل پەیوەندیدار وەگەردیەکا پێکهاتێیە و کۆمەڵێگ لە نیشانەیل لە ناوێ وەشێوەی گشتەی پێکهاتەگریای دەرتیەن و لەورە واتایلیان پەیتان بوود (تثبیت شدن). «گوتار»، واتا کردن پەیتاندن واتا (تثبیت معنا) لە ناو قەڵەمڕوێگ تایبەتە.(محمدی پیشکناری،1385:45 ). گوتارەیل، لە واقع سیستەمەیلێگ واتایین(منظومه های معانی) ک هێمایل، وێڕای جیاوازیەیلێ ک وەگەرد یەکا دێرن، لە ناوێ شوناس و واتا پێا کەن. هەر ئیجوورە واتا و فام مرۆڤ لە واقعیەت، هەمیشە گوتارییە و گوتار تەمام قەڵەمڕەو ژیان کۆمەڵایەتی گرێدەوەر. لەی ناوە شوناسیش مەفهووم دوو رەهەندەیگە ک لەیەکلا، وە لەیەکچوویی وهاوبەشی و لەلایگتر وە جیاوازی و لەیەک دابڕیان دڵاڵەت پێا کەید و هەر لێوا «گوتار شوناس» ئەو کەش یا دووخەس ک تاکەیل و گرووهەیل، کییەتی خوەیان لە وەراوەر ئەویتر دەرک کەن، واتە لێرە وەگەرد یەی ڕێکێگ سەروکار دێرن ک، واتا وە هەبۊنێان بەخشنێد. «شکڵ‌گرتن گوتار» پێویستی وە دەرفەت و زەمینەی مێژویی و ڕووداوەیل هەنووکەیی و کەشێگ ئەڕا  وێنا پێا کردنە تا بوار ئەڕا بەرهەمهاتنێ بخۆڵقێد. واتە جیا لە زەمینە کۆمەڵایەتی-سیاسی و فەرهەنگی، هەوەجە وە کەش-فەزا دێرێد. لەواقع «گوتار»هەڵگر چەمک و ناوەڕووکێگ سیاسییە.

ئێسە ئامانج ئیمە لەی وتارە یەسە ک بکۆڵیمنەو ک ئەڕا پارێزگای کرماشان لە «گوتار شوناسخوازی» ک لە دەوران هاوچەرخ لە جهان و کوردستان وە دی هات، نەتۊیەنس کەڵک بگرێ و لەلێ ئەمر سیاسی بخۆڵقنێ؛ کرماشانێ ک یەکێگ لە ناوەندەیل جۊلەیل سیاسی مێژو هاوچەرخ ئێران بییە و لانکەم هەم لە دەوران مەشرووتە و هەمیش لە یەکم شۆڕشەیل کارگەری و سەندیکایی، شوون و نوون دیارییێ داشتێیە؛ وەڵام لە مودڕنیتەی دومایی خوەی لەقەرەی «گوتار شوناس کوردی» نێاس و نەتۊیەنسێیە «ئەمر سیاسی» بسازێد وەجوورێگ ک وەپێچەوانە لەی چەند ساڵ دۊیاییە، گوتارەیل بۊچگ و دژبەرێگ جوور گوتار هەورامی، لەکی، گۆرانی… لەلایەن بڕێگ گرووه شکڵ‌گرتنە ک جارووبار خوەیان وە «ئەویتر کورد» ناو بەن.

چوارچوو تیۆریک

لەی وتارە کووشم تا وە پشت بەسان وە هۊر و ڕای کۆمەڵێگ زانا و تیۆریسیەن، چوارچوو مەفهوومی ئی بابەتە ڕووشنەو بکەم و هەر لێوا هەر جیی ک وەپێویست زانستمە ئەڕا ڕاڤەی مەتن، لە نەرین خوەم کەڵک گرتمە. لە واقع ئی وتارە بەشێگ لە پەرتوکێگمە ک لە ئایندە چاپ و بڵاوا بوود.

گوتار

گێڕانەوەیل جیاوازێ دەربارەی «گوتار» ها وەر دەس ک هەر کامیان سۊکێگ لە ئی مەفهوومە بەرجەستەوا کەن. یەکێگ لە دیاریترین تایبەتمەندیەیل گوتار یەسە ک، لە سنوور ڕەستەیل فرەتر چوود و وەپێچەوانەی نەریت دو جەمسەریێ «دوسووسور»، شیکاریی مەتن جوور یەی گشتە یەکینە(کل واحد) زانێد. گوتار، زاراوەیگ جی سەرنج لە ناو زوانناسییە و زوورم وەواتای وەرەودۊیایل(توالی های) سەرتر لە ڕەستە لە ناو وتار و نۊسیارەیلە.(داد، 1390:408). هەر لێوا بڕێگ کەس گوتار جوور یەی سکەی دو ڕۊ پێناسە کەن ک ڕۊێگێ وتار(گفتار) و ڕۊێترەکێ کارلێکە(کنش).(یارمحمدی،1383:3). بەشێگ لە بەرداشت پێکهاتەخوازەیل و پاش پێکهاتەخوازەیل دەربارەی پێناسەی گوتار، ها ژێر کارگەری بەرداشت «فوکۆ». وەبنەمای ئی بەرداشتەیلە، گوتار خوەی لە چوارچوو زوان ئەڕا شیکاریی سیستەم ئیدئۆلۆژیک خەریک کەید.(دایان، 1379:44). گوتار لە سیستەمێگ لە دڵاڵەتەیل پەیوەندیدار وەگەردیەکا پێکهاتێیە ک کۆمەڵێگ لە نیشانەیل لە ناوێ وەشێوەی گشتەی پێکهاتەگریای دەرتیەن و لەورە واتایلیان پەیتان بوود (تثبیت شدن) و لە داڕشتەی رەواڵێگ کۆمەڵایەتیەو شکڵ گرن. هەر وەیجوورە هەڵسووکەفت «خوەد» و «ئەوەیتر» وەرساختێگەو بوودنە واقعیەتێگ واتادار و شایان دەرک.

«لافلا و موف»،  تیۆرییگ دەربارەی «شیکاریی گوتار» دێرن. تیۆری گوتار لافلا و موف، تیۆریی بتەوێگە ک ئەڕا شیکاریی دیاردەیل کۆمەڵایەتی و سیاسی لە ئاست کەڵێن، ئامرازەیل شیکاریی گۆنجاویگ لە وەردەست دانەید. ئی تیۆرییە وەهووکار پێداگری لە کێشەیلێ چۊ شوناس، جوور یەی مودڵ دڵخواز سیاسەت فەرهەنگی ئەڕا کومەڵناسی سیاسیی نوو شناسریایە و ئەڕا نیشاندان چەمکەیلێگ جوور ئیدئۆلۆژی، شوناس، ئەویتر، هەژمۆن و بابەتەیلێگ لێوا، ها لە شوون ڕاڤە و شرۆڤەی چۆنیەتی گۊیەڕیان و پەڕەسەندن گوتارەیل.

«گوتار»، واتا کردن پەیتاندن واتا (تثبیت معنا) لە ناو قەڵەمڕوێگ تایبەتە.(محمدی پیشکناری،1385:45 ). گوتارەیل، لە واقع سیستەمەیلێگ واتایین(منظومه های معانی) ک  هێمایل، وێڕای جیاوازیەیلێ ک وەگەرد یەکا دێرن، لە ناوێ شوناس و واتا پێا کەن. هەرئیجوورە واتا و فام مرۆڤ لە واقعیەت، هەمیشە گوتارییە و گوتار تەمام قەڵەمڕەو ژیان کۆمەڵایەتی گرێدەوەر.

وە ڕای «لافلا و موف»، گوتار بەراییگە ک کۆمەڵێگ لە هێمایل لەورە وەشێوەی گشتەی پێکهاتەگریایگ دەرتیەن و واتایلیان لەورە پەیتان بوود. هێمایلێ ک دەرباز ئی تووڕە بوون لەورە وەبوونی مەچەکبەندی وەیەکا جووش خوەن و واتایلیان لە ناو یەی گوتار و لە دەور یەی خاڵ ناوەندی پەیتان بوون. لە واقع گوتارەیل شکڵبەندی کۆمەڵێگ لە هێمایلن(نشانە) ک لە دەور یەی داڵ ناوەندی، یەی سیستەم ڕێکخریای واتایی شکڵ دەن و شوناس خوەیان لە وەراوەر کۆمەڵێگ لە ئەوانیتر، وەدەست تیەرن.(laclau:2013:139)

داڵ و مەدلوول: ئی دوو چەمکە لە تیۆری لافلا و موف، دەور کلیلی و گرنگێگ گرن. داڵەیل، هێمایل و مەفهوومەیل ڕووتەڵی(انتزاعی) و ڕاسکانیێگن ک لە چوارچووەیل گوتاریی تایبەت، دڵاڵەت بوونە واتایل تایبەت. لە واقع وەبینین مەدلوول، داڵ هەبۊ، واتا پێا کەید.

داڵ ناوەندی یا خاڵ کانوونی: داڵ ناوەندی، هێمایێگە ک ئەو دۊیای هێماگان وەدەورێ ڕێکەو بوون، وەڕۊتر، هێما یا مەفهوومێگە ک هێمایلتر وەدەورێ کۆو مەچەکبەندی بوون. گوتار یەی سیستەم واتایی و چەقبەسیا/هاوگرتێیە ک تۊیەم سەرەکیی و ناوەندییێ، داڵ سەرترە ک هێز ڕاکیشان ئی تۊیەم ناوەندییە، ئەو دۊیای نیشانەیل وەرەو خوەی ڕاکیشنێد.(laclau and mouffe:1985:112 )

داڵ ئاوبازێن(شناوەر):داڵەیل شناوەر، نیشانەیلێگن ک کار گوتارەیل جووراوجوور واتادان وەئەوانە ک وەشێوەی خوەیان وەگەرد یەک وەجەڕ تیەن و شەڕ کەن. زاراوەی داڵەیل ئاوبازێن، وە کیشمەکیش بەردەوام لە ناوەین گوتارەیل جووراوجوور ئەڕا پەیتاندن واتای نیشانەیل گرنگ، پابەندی دێرێد. تیۆری گوتار ئەو بنیاتەیلە(عناصر) ک لە ڕۊ دەسنیشانکردن واتایل جووراوجوور وازن، داڵ ئاوبازێن ناو نەید.(محمدی پیشکناری،1388: 38)

داڵ پۊک: لاکلا ئەڕا شڕۆڤەی ڕەوت خوازراو‌بۊن(استعاری شدن) یەی ئۆستوورە لە مەفهووم داڵەیل پوک کەڵک گرتێیە. ئی داڵەیلە بەیانکەر چشتەیلێگە ک غایبە. داڵ خاڵی بەیانکەر یەی بۆشایی لە کەش کۆمەڵایەتییە و لە ڕۊتر نیشان لە ئەمڕێگ غایبە. ئەرک داڵ خاڵی، نواندنەوەی دووخ دڵخواز و ئارمانجگەرانەس، چۊنک ئی داڵەیلە لە هەڵەیل و لەمپەڕەیل وریامانا کەن. بەرهەمیان، چاڵاکیی کۆمەڵگا و سیاسەت وەپێی خوەیانا تیەرن.(laclau,1994:49)

شوناس

«شوناس» چەمکێگ ئاگاهانە و ڕەوانە ک خاون ڕەهندەیل زندەوەری، مێژویی، زەینی، عەقڵانی و ئحساسییە. هەر لێوا مەفهووم دوو رەهەندەیگە ک لەیەکلا، وە لەیەکچوویی وهاوبەشی و لەلایگتر وە جیاوازی و لەیەک دابڕیان دڵاڵەت پێا کەید. وەجوورێ ک وەپێداگری لە هاوبەشییەیل و پێوەندەییەیل، ئیمە لە دەور گەرێگ یەکینە/یەکڵە، تەبا و ئەرکدار کەید و هاوکات ئیمە وەل ئەوانیتر جیاوازەو کەید. «شوناس» چەمێێگ نێوان بوارییە ک لە بەراییەیل جوواروجوور لێکدریەیدەو. پرسین لە شوناس یەکێ لە گرنگترین و هەر لێوا بەرنگارترین پرسیارەیل لە زانستە مرۆییەگانە. ئی پەڤچوونە(منازعە) لە گۆڕپانەیل جووراوجوور گەنگەشەیل(مباحث)شوناس، برەویی دێرێد. ئییەک شوناس چەس؟ چۊن شکڵ گرێد؟ لە چ بنەڕەتەیل و ئلمانەیلێگ پێک تیەید؟ سرۆشتییە یا دەسکرد؟ پاوەجێیە یا گوڕدراو؟ چ ئاستەیلێگ دێرێد؟

وشەی شوناس هاوتای وشەی (Identity) لە زوان ئنگلیسییە. لە بار وشەیی وە واتای (بوون، ماهییەت و سرۆشت)ە.مرۆڤ کاتێ دەست وەناسین خوەی کرد، هەمیشە کێشەی شوناس ئەڕای هاتێیەسە گۆڕ. شوناس پرۆسەی ئاگاهانەیگە ک هەر تاک، ئتنیک یا نەتەوەیگ دەربارەی خوەی دێرێد. پرسیارەیلێگ دەربارەی کییەتی‌ناسی و چییەتی‌ناسی لە ویەردە خوەی ک لە بنەماوە کی بییە و چە بییه و چەس؟ وەشکڵێگ ک خەڵک پێوەندی وەگەرد کام ئتنیک و نەتەوەو ڕەگەزێگەو دێرن. (تاجیک، 83:29 )

واتاسازبۊن شوناس

«شوناس» چ لە ئاست تاکی و چ لە ئاست کومەڵایەتی «ڕەوڵ واتاسازی» وەئەستۆ گرێد. وەی شرۆڤە، شوناس مەفهوومێگە ک جهان دەرۊنی و کەسیی تاکەیل وەگەرد کەش گشتی و شکڵەیل فەرهەنگی و پەیوەندییەیل کۆمەڵایەتی تێکەڵەو کەید. شوناسەیل، واتایل کلیلیێگن ک «زەینییەت» تاکەیل شکڵ دەن و مەردم وەڕێ ئەوانەو سەبارەت وە ڕۊداوەیل و گۊیەڕیانکارییەیل ژیان خوەیانا هەستیار بوون. هەر وەی ڕۊ، شوناس «زەینیەت لەیەکچوو»ێگە ک تاک وەگەرد ئەویترا دێرێد. وە وتەی «ئستوارت هاڵ»، شوناس پەیوەندیدار وە کەسیلێگە ک جوور یەک قسە و هۊر کەن و هەستەیلێگیش جوور یەک دێرن.(تاجیک، 83:29 ). «مانوئل کاستلز» شوناس جوور یەی پرۆسەی «سازین واتا » پێناسە کەید.(گل محمدی، 1381:221)

هێز سیاسی

هەر جوورە هێزێگ وەتایبەت «هێز سیاسی»، دیاردەی کۆمەڵایەتییەو لە بنەڕەتەیل پەیوەند(عناصر ارتباط) پێکهاتێیەو نیشاندەر نسبەت لاینەیلە وەیەکترەکی ک وەجوورێگ، توانایی کارلێک(توانایی کنش) یا ماف کارلێک(حق کنش) ناو لەلێ بریەید. وە ڕای «وبر»: هێز بریتیە لە دەرفەتێگ ک لە چوارچوو پەیوەندی کۆمەڵایەتی وەدی تیەید و باوەجی ئەوەک بنەمای ئەو دەرفەتە هاگەردیا، وەڵام وێڕای پاوەگەزدان ئەوانتر، خواست و ئرادەی خوەی زاڵ کەید.(وبر،1391:120)

هەرئیجوورە «پارسۆنز» ها سەر ئی باوەڕە: «هێز دیاردەیگ پایا و پاوەجێ(ثابت) و دیاری نییە، بەڵکم پەیڕەو دووخێگە ک لە ناوێ، وەکاربردن هێز ڕۊ بێیەید.»

یەکْ هێز سیاسی هن کییە؟ چ کەسەیلێ ماف وەکاربردن هێز سیاسی دێرن؟ سەرچاوەی هێز چەس؟ خوەی وەدەرخستن هێز چۊنە؟ بابەتەیلێگە ک پێویستی وە لێکۆلینەوی فرەتر دێرن تا فێشتر وە فام سیاست و ئەمر سیاسی بڕەسیم. ئاکار و ڕەفتار مەردم لە وەراوەر هێز سیاسی له مێژوی ئەندێشەیل دەوڵەت، جیاواز بییە. «هابز» ک مسۆگەریی ئەمنیەت سەرەتاییترین یەکمیەت هەر سیستەم سیاسی یا هەر دەوڵەتێ زانێ؛ قایل وە پاوەگەزدان و ڕۊوەڕۊبۊنەوەی خەڵک لە وەراوەر دەوڵەت نییە. وە ڕای ئەو، گرنگترین ئەرک و خەسپەن هەر حاکمێگ لە کۆمەڵگا نە پەروەردەی تاکی-ئەخڵاقییە و نە مسۆگەر کردن بژیوەی ژیان و سەعادەت مەردم، بەڵکم کارێ دامەزراندن ئەمنیەتە. هەر لێوا «جان لاک»یش باوەڕێ یەسە:«هێز، مافێگە ک تەنیا لە هەناز خێر گشتی وەکار بریەید و هەر ئیجوورە وەی باوەڕەسە ک: لە جیێ ک خێر گشتی مسۆگەر و وەدی ناید مەردم تۊیەنن شۆرش و بڵوەشێو بکەن.»(عضدانلو1389:291، 292 )

پێناسەی سیاسەت

فام ئەمر سیاسی، هەوەجە وە فام «سیاسەت» و پێناسەیگە ک لە سیاسەت بوود، ئەڕا ئییەکْ ئەگەرمەبەست وە ئەمر سیاسی هەر چشتێ بوود ک پەیوەندی وەگەرد سیاسەتا بیاشتوود، بایس بزانیم سیاسەت چەس!؟ لەی ناوە ئەوەک جیی سەرنجە یەسە ک، خاڵ هاوبەش زوورم پێناسەیلێ ک لە سیاسەت و ئەمر سیاسی کریەی، هێزە. واتە، هەر جوور؛ پێناسەی ئەمر سیاسی بکەیم، وە نزیکی و پیوەندیی ئەمر سیاسی و هێز ڕەسیم، واتە، سیاسەت و ئەمر سیاسی سەروکاریان هاگەرد هێزەو.(گل محمدی، 1389: 109).

باوەجی ئەوکْ ناسین مەفهوومەیل بەرایی(محوری) لە سیاسەت تۊیەنێ ئەڕا ناسینێ دەسمێەتمان بێیەید، پرسیارێگ ک تیەیدە ئاراوا یەسە ک، مەفهووم بەرایی سیاسەت یا خاڵ چەقبەسیای/هەڤگرتێ سیاسەت، کام لە تەوەرەیل هێز، حکومەت و مەردمە، چۊنک ئەڕا پێناسەی دەوڵەت، پێویستە دەرکێگ لە پێناسەی چوار خاڵ ڕووشنکەر لێوای حکومەت، سەروەری، مەردم و نیشتمان وەدەس باریم. لە پەرتخ، پێناسەی سیاسەت وەجوورێگ بەسریاسە ئی چەمکەیلە ک ناویان بریا. وە پێی پێناسەی ک لە سیاسەت کریا،  سێ بەرایی کۆمەڵگا، حکومەت و هێز یا دەسەڵات دەرباز بابەت بوون و هەر شرۆڤەی ک لە سیاسەت و لە ئاکام لە ئەمر سیاسی بوود، نیشاندەر پەیوەندی ناوەین کۆمەڵگا و حکومەت و هێزە.

ئەمر سیاسی

بەرایی و قەڵەمڕەو «ئەمر سیاسی» بێجگە لە بەرایی و قەڵەمڕەو «ئەمر کۆمەڵایەتی»، «ئەمر ئابوری»؛ هەر ئەمر ترەکیشە. وەگشتی بایس ئاماژە کرد ک، پێوانەی جیاوازی و لەیەکنەچوویی بەرایی ئەمر سیاسی وەگەرد ئەمرەیلتر، پەیوەندیی وەگەرد هێز سیاسی، ڕەوابوون(مەقبووڵیەت، قانوونیەت و حەقانیەت) سەرجەم دەسەڵات و سیستەم سیاسی وەل پێوەر بەرژەوەندی و گۆڕپان گشتییەو دێرێ.

«موفە» ئەمر کۆمەڵایەتی وە قەڵەمڕەو کارلێکەیل تاورمەبۊ(رسوب شدە) واتە، کردارەیل ڕۆژەڤێگ ک سیستەم سیاسی ئمکان هەبۊنێیان شارێدنەوە  زانێ؛ وەجوورێ ک دروست فەرز بوود و ئەنەهو ک خوەیڕەوز(خود بنیاد) بییە(موفە، 1391:24). هەر چەند ک لە جیێەگتر ئاماژە کەید ک، سنوور ناوەین ئەمر کۆمەڵایەتی و ئەمر سیاسی بێ پاوەجێیە(موفە،1391:25). واتە، گاهەس تۊیەنیم ئەمر کۆمەڵایەتی وە ئەمر سیاسییش بزانیم چۊنک، نیشاندەر پێکهاتەی تایبەتیێگ لە پەیوەندیەیل هێزە و هێزیش بەش سازێنەر پەیوەندیەیل کۆمەڵایەتییە.

ئییەک چ چشتێ ئەمر سیاسی وەهەژمار تیەید، ئەڵگەردیەیدە ڕادەی پانتایی بۊن و هەنتەش(حوزور) هێز سیاسی. واتە، هێز زاڵێ ک یا خاون ڕەواییە یا ڕەوایی نەیرێ و ئی باوەتە زوورمیش لە حکومەتا دۊنیێد. هەر چەندە حوزور هێز سیاسی و پێکهاتەیل جوواروجوورێ(ئابوری، فەرهەنگی، کۆمەڵایەتی، سەربازی و دادوەری) پانتاگیر و گشتگیر بوود؛ واتە، وێنای دەربازبۊن و دەستوەردانێ وەشێوەی(ئاشکار و شاریاگ) فرەتر و وەرچەوگرترا بوود، ئەمر سیاسی فرەتر و بەربڵاوترە. وە هەرچێ حوزورێ و دەربازبۊنێ کەمترا بوود، ئەمر سیاسی بۊچگ و کەمترە.(های، 1385:50)

«شانتال موفە» لە پەرتووک «دەربارەی ئەمر سیاسی» لە ناوەین ئەمر سیاسی و سیاسەت جیاوازی دانەید. ئەو سیاست ئاست(ontic)  و ئەمر سیاسی ئاست(ontologic)ناسنێد. ئاست ئانتیک، ئاست کردارەیل جووراوجوور سیاسییە و ئاست ئۆنتۆلوژیک شێوازێگە ک یەی کۆمەڵگا وەپێی ئەوە دامەزریەید.(موفە، 1391:13) وەڕای «موفە» سیاسی‌بۊن هەوجە وە ئۆردۆگایل دژ وەیەکە تا مەردم وە ڕێ ئەو، شوناس سیاسی پێا بکەن.

ئەمر سیاسی کاتێگ برەوی دێرێد ک خوەی وەگەرد ئیمە و ئەوان بگونجنێد. «موفە» ئۊشێد: «لە زوان ڕووژانە مەفهووم ئەمر سیاسی ئەوقرە گشتگیر نییە، وەڵام تا وە ئەمڕو ڕەهند دژمەنانەی سیاسەت سازێنەر ئەمر سیاسی بییە. ئەمر سیاسی بریتیە لە (ئیمە و ئەوان). وەڵام ئیمە و ئەوان وەجی ئەوەک وە وەتەیل سیاسی پێناسە بکریەی وە مەفاهیم ئەخڵاقی بەنا بییە.» لە واقع شەڕ و ڕۊوەڕۊبۊنەوە لە ناخ ئەمر سیاسی هەس و نیەود حاشا بکریەی، چۊنک هاودژی«تضاد»، هێمان بتەوکەر ژیان مرۆڤیێە.

ئێسە پرسیارەیلێ ک لە بارەی ئەمر سیاسی تیەیدە وەر باس یانەنە، ئایا ئەمر سیاسی وەگەرد سیستەم سیاسی هامڕێیە یا ها لە وەراوەرێ؟  ئایا ئەمر سیاسی هاتنە دیێ بەرژەوەندی دەوڵەتە؟ ئایا ئەمر سیاسی هاتنە دیێ بەرژەوەندی گشتییە؟ ئایا ئەمر سیاسی هاتنە دیێ بەرژەوەندی گرووه، حزب یا چین تایبەتێگە؟

شێواز لێکۆڵینەوە

«شیکاری گوتار ڕەخنەیی» یەی روویکرد ناوەین بواریی ئەرا خوەنینەوەی گوتارە ک وە زوان جوور شکڵێگ لە کارکرد کۆمەڵایەتی نووڕێد و کۆڵێد و هەر لێوا، پێداگری کەید لە وەدووجارە بەرهەمهاوردن هێز سیاسی و کۆمەڵایەتی وەئەمراز زوان و گوتار. شیکاری گوتار یەکمجار لەلایەن «زلیس هەریس» وەکار بریاس. ئامانج سەرەکی شیکاری گوتار یەسە ک تاکتیک و رەوش نووێگ ئەڕا خوەنین تێکست، ڕاگەیاندن، سیاسەت، کۆمەڵگا، زانست و … وەدەس بارید. شیکاری گوتار بەشێ لە ڕەوش لێکۆڵینەوە کەیفییە ک ئەڕا ڕووشنکردن و کەشف واتای ناو تێکست و پەیڤ وەکار چوود و لەی ڕەوشە لە ناو سیاسەت و ڕاگەیاندن کەڵک گرن. شیکاری گوتار ڕەخنەیی، شیکاریی گوتار لەبار تیۆریی و ڕەوشناسیەوە لە ئاست گێڕانەوە(توسیف) تا ئاست ڕاڤە هەڵکیشانێیە و لە بار کەوشەن، لێکوڵینەوە لە ئاست پێگەی تاک-ورد تا ئاست کەڵێن واتە، کۆمەڵگا، سیاسەت و ئیدئۆلۆژی پەڕە وەپێ داس. لە شیکاری گوتار ڕخنەیی، ڕەخنەی سیاسەت و ئیدئۆلۆژی فرەتر لە ئەو دۊیای شیکارییەیل گوتار لەوەر چەوە و ئاوڕ وەپێ دریەید. هەر وەی رۊ، ئیمە لەی لێکۆڵینەوە وەلێکدانەوەو شیکاری نەرین و تێکست بڕێگ بابەت هن نۊسەرەیل جیاواز، «گوتار شوناس لە کرماشان» تاوتوو کەیم.

کرماشان

هەنای باس کرماشان کەیمن تەنیا مەبەست شار کرماشان یا پارێزگای کرماشان نییە، بەڵکم وە پەی ڕۆڵ مێژویی کرماشان و ناوەند بۊنی لە دەورەیل جیاواز مێژویی، تەنانەت لە مەشروتیەت ورەو ئێلایش تا ساڵ 1339 هەمەدان، ئیلام، لوڕستان و سنە سەر وەکرماشان بۊنە و تەنانەت خانەقین و مەنەلیش لە ژێر کارگەری ڕووداوەیل کرماشان بۊنە و تا ئێرنگەیش پەیوەندی قۊل فەرهەنگی و کۆمەلایەتی لە ناوێیان مەنێیە. هەڵکەفت ستراتژیک کرماشان لە رۊ جوغرافیا، ئابووری وسەربازی حاشا هەڵنەگرە و ئی گرنگیەیلە مدووێگ بۊیە تا جوور یەی مترۆپۆل بنووڕنە پێیا و هەوڵ بێیریەی هەم لە جۊلەی کۆمەڵایەتی-سیاسیی کورد تەوەرانە و هەمیش لە پەیوەندیی وەل گوتار کوردیا بووڕیەی؛ چۊن جمشت سیاسی کوردی تۊیەنێ رۊەرۊ سیستەم سیاسی ناوەندی بووسیێد وکەلین ئەمنیێگ ئەڕا حکوومەت درس بکەید. کرماشان میلکانێگە ك خاوەن سەرچاوەی فرەی نەفت و گاز و جوورەھا کانزا و خاک پڕ پیت و بەرکەت و سەرچەوەی ئاوییە. مەملەکەتێگ کە ئەڕا یەکەمجار لە ڕۆژهەڵات ناوەڕاست نەفت لەورە پێا بۊ و وە دریژایی مێژو یەکێگ لە گرنگترین رێگایل ھاتن وچین بازرگانیی و سەربازیی بۊیە و ئاڵمانەیل لە جەنگ جەهانی دوویەم وەتنە وەکۆنترۆڵکردن کرماشان و خانەقین تۊیەنن رۆژھەڵات ناوەراست کۆنتڕۆڵ بکەن! هەر وەی خاتریشە چ لە جەنگ جەهانی یەکم و چ جەنگ جەهانی دویەم کرماشان شوون مقو مقو زڵهێزەیل جەهانی جوور بریتانیا، ڕوسیە، ئەمریکا و ئالمان و دەسەڵاتەیل ناوچەگە بۊیە تەنانەت لە سەردەم عوسمانی و سەفەویە، قاجار و عوسمانی دوو پەیماننامەی گرنگ جور «ئەرزروم» و «زەهاو» لە سەر کرماشان ئمزا کریێد، ھەر ئێرنگەیش ئێران ئەڕا دەسڕەسی وە عراق و سووریە لە سنوورەیل کرماشان کەڵک گرێد. لە رۊ هەڵکەفتەی جوغرافیایی و شێوەزاریەو یەکم بایس بۊشیم لێرە تەنیا باس شار کرماشان نییە، بەڵکم کرماشان بۊیەسە ناوندێگ ك هەر گۊیەڕانکاریێگ لە تێ رۊ بێیەید کارگەری راستەوخۆ لە سەر دەوروەر خوەی دێرێد، واتە هێڵ نواس! هەر لێوا هەر کات باس کرماشان کەیم وەهووکار نزیکی جوغرافیایی و تایبەتمەندییەیل فەرهەنگی وەشێوەی ڕاستەوخۆ ناوچەیلترەکیش تیەنە ناو باسمان ک بریتین لە: (لوڕستان، بەشێگ لە ھەمەدان و سنە، ھەردوو پارێزگای کرماشان و ئیلام) و لە باشوور کوردستانیش (بەشێگ لە کەرکوک، خانەقین، جەلەولا، شارەبان، مەندەلی، بەدرە، جەسان، زوڕباتیە، عەلی غەربی، عەلی شەرقی و قەزای حەی) لەپارێزگای کووت، ک ڕێژەیەگ ٧-٨ملیۆن کەسی لە چەندین ئایین و مەزھەب لەخۆی گرێد. ھاوکات لە دەیشت جوغرافیای کوردستانیش وە تایبەتی لە دوو پایتەخت گەورای ناوچەگە جوور بەغدا و تاران و بەشێگ لە گەورا شارەیل ئێران جوور شیراز، قەزوین و… ژمارێگ فرە «ئەڕا زوان»  نێشتەجین ك یەیش تایبەتمەندی خوەی دێرێد، چۆنک شکڵگرتن کەش نەتەوەیی لە ناو ئی کوردەیلە، واتەی کارگەرییکردنە لە سەر شەقام عەرەبیی و ئێرانی، وەئی هووکارە ك ھەم خەت تەماسن ھەم ئەوەی ک بەش فرەیان لەبەغداو ناوچەیل تر ناوەڕاست و باشور عراق و لە شارەیل ئێران نیشتەجیین و بەشێگیان پەیڕەو مەزھەب شیعەن و لەناو کۆمەڵەی عێراقی و ئێرانی حزوور دێرن، واتە لە دوو لاوە خاڵ تەماس وەژمار تیەی.

کرماشان و گوتار شوناس

«گوتار شوناس» ئەو کەش یا دووخەس ک تاکەیل و گرووهەیل، کییەتی خوەیان لە وەراوەر ئەویتر دەرک کەن، واتە لێرە وەگەرد یەی ڕێکێگ سەروکار دێرن ک، واتا وە هەبۊنێان بەخشنێد. ئێسە، کاتێگ لە کرماشان ئی تایبەتمەندیی شوناسییە جوور یەی کەڵێن گێڕانەوە وەبنەما گریەید و قەبووڵ کریەی ک شوناس گشتیی کرماشان شوناس کوردیێگە، هەوەجە دێرێد ئەڕا شکڵبەندی مەفهوومییێ وەل ئەویترا هەڵسەنگیەید و بزانیەی ئەویتر کورد، لە کرماشان کییە و ئایا خەڵک وەبان ئی بنەما وەهاوڕایی ڕەسینە یا نەخێر ئەویتر کورد لە کرماشان کەسیێتیی کۆمەڵایەتی-سیاسی-فەرهەنگیی ترەکن ک نە باوەڕێگ وە کەڵێن گێڕانەوەیگ وەناو کوردبۊن دێرن و نەیش هیلن ئی گێڕانەوە لەی ناوچە گشتگیراو بوود و بەڵکم کووشن ک لە وەراوەرێشی بووسن . وەی ڕۊ کاتێ کەسێگ تووای یەی کەڵێن گێڕانەوە، لێرە مەبەست نووڕین لە دەروەچ پێکهاتەگەرییە؛ سبارەت وەکورد لە ژێر ناو «شوناس» بناسێ، هەوەجە وە بوون ناسییگ(Ontologie)دێرێ ک وڵام ئی پرسیارەیلێیە بەیدنەو:

– ئڕا ئیمە کوردیم؟

– کی ئۊشێد ئیمە کوردیم؟

– ئایا کوردبۊن ڕەگەزە یا جوورێگ نووڕسن یا جوورێگ لە فەرهەنگ؟

– ئایا تۊیەنیم کورد نەۊمن؟

– چ جیاوازیگ لە ناوەین کورد بۊن و بێجگە کورد بۊن، بوون دێرێد؟

– ئایا کورد بۊن یا کورد نەبۊن کێشەس؟

– پەیوەندی نێوان کورد بۊن و کورد نەبۊن چەس؟

– ئەڕا بایس کورد بیمن؟

– لە جهان ئمڕوو کورد بۊن و کورد نەبۊن چ گرنگییەگ دێرێد؟

– ئایا کێشەی ئیمە کورد بۊنە؟

– سەردەم هاوچەرخ چۊ وڵام شوناس ئمڕوو دەید؟

– ئایا شوناس سەردەم هاچەرخ نیەتۊیەنێد ڕۆچوو بوود؟

سەرەتا پێویستە لە بار هۊری و مەفهوومی ئاوریگ لە بابەت «ناسین و ئاگاهی» بێیەیم و بزانیم، ناسین ئیمە لە خوەمان، چوار دەورمان، ئیکەش کورد و کوردستان بەسریاسە چ ناسینەیلێگەو. «دیاردەیل کۆمەڵایەتی» تەنیا بەشێگ لە جهان واقعی نین ک لە دەرەوەی مرۆڤ بوون داشتوون، بەڵکم بەشێگ لە زەین مرۆڤنیش کە بکەریل«سۆژە،فاعل» وەڕێ کردار خوەیانەو لە ڕەوتێگ مێژوییا وەدییێ تیەرن. لە ڕاستی ناسین ئیمە لە قوڕنە«محیط،پیرامون،اطراف» یەی گەڕیان هەتاییە کە هەڵگر مەفهووم دیالکتیکییە. لێرە ناسین ئیمە لە  جهان تەنیا وە مدوو و سەرچەوەیل کۆمەڵگاوە پێکنەهاتێیە و ئەوانە بەشێگ لەی ڕەوت هەتاییەنە؛ بەش گرنگێگ لە فام و ئاوەز کارلێکەر، لە کیشمەکیش وەل دیاردەیل و کارلێکێ بەرەوڕۊیی(کنش متقابل) ساز بوود. واتە نەتەنیا پێکهاتە تۊیەنێد سەرچاوەی شکڵ گرتن کییەتی و شوناس بکەرەیل بوود، بەڵکم کارلێکەر لە پێگەیل ورد وەل کارلێکەیل بەرەوڕۊیی(کنش متقابل)، جهان خوەی سازێد. واتە پێکهاتە وەتەنیا سازەر دیاردەیل کۆمەڵایەتی نییە و سۆژەیل کومەڵایەتی وە پێگەیل جیاواز، کارتێکەر و کارگەرن لە سازین جهان کۆمەڵایەتی خوەیان. ناسینی(شناخت) ئیمەیش لە کورد یا کوردستان چەمک پێکهاتەیی-مێژوویی وە خوەی گرتێیە بێ ئەوەی ک ئەو بەش شاریاو و نوقم زەین دیالکتیکی مرۆڤ کوردە لە وەرەو نووا بردن فام نەتەوەیی ئی کۆمەڵگا وە گەڕیان بکەفێد. نیشتمان وەر لە ئەوە بابەتێگ مادی بوود، هاویەکانگیرە وەگەرد بابەت زەین. واتە سەرەڕای ئەوە ک ئێمە تۊیەنیم قەوارە و ڕەهند خاک و زێد و جوغرافیا و چوارچووەی وڵاتێگ وەهێڵەیل داتاشریاوە بۊنیم، لە هەرئەو کاتیش، نیشتمان تۊیەنێ ئەڕا هەر کەس لە دەرەوەی ئەو هێڵە کیشریانە بوودو، بوودە هەڵگر چەمک زەینیێگ ک هەر کەس وەجوورێگ هۊر لێ بکەید و واتایەگ وەپێ بوەخشێ. له ڕوانگەی کۆمەڵناسی شاری، پێکهاتەی شاریی شار کرماشان نموونەی یەی کۆمەڵگای فرەیخواز لە باوەت فەرهەنگی، کۆمەڵایەتی ‌و یەی میناک کارگەری‌دانەر و هەمبەرکەرِ تایبەتمەندییەیل فەرهەنگی، زوانی ئەڕا ڕەفتارەیل شاروەندەییە. ڕەوت شکڵگرتن(شکلگیری) پێکهاتەی کۆمەڵایەتی شار کرماشان له ڕێڕەو دژبەری هۊرده فەرهەنگەیل و هاوڕێکیی سیستەم کارلێک(کنش) شاروەندی وێنا گرتێیەو سیستەم لە ویەردە بنەوا نریای شاری تۊیەنسیێە وەل یەکا پێکیان بارێد و وەمکانیزمەیل جووراوجوور ئی هۊرده فەرهەنگەیلە لە زیندەوەرییگ فەرهەنگی، کۆمەڵایەتی وەگەرد یەکا هاوڕێک بکەی، وەجوورێگ ک سەرەڕای‌ جیاوازییەیل شێوەزاری ‌و وردە فەرهەنگی ‌و ئایینی، وەڵام هەڤگرتن فەرهەنگی، کۆمەڵایەتی لە ناویان وەرچەوگرترە؛ ک یەیشە ئەڵگەردییەیدە کەم بۊن ڕادەی جیاوازییەیل بنچینەیی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی لە ناو هووزەیل کوردێ ک لە دەڤەر کرماشان نیشتەجییەن. لەی ناوە «گئۆرگ زیمل» کۆمەڵناس ئاڵمانی دەستەواژەی گرنگێگ وەناو«ژین زەینی»  لەبارەی کەڵێن شارەیل وەکار بەید. ئەگەر بتوایم لەی دەستەواژە ئەڕا فامسن تایبەتمەندییەیل شارکرماشان لە دەوران نووگەرایی کەڵگ بگریم، لە واقع بایس بزانیم دۊیای مودڕنیتەی سەرەتایی لە ئێران، کەڵێن شار کرماشان چ ڕەوت کۆمەڵایەتی، فەرهەنگی و سیاسیی گرتێیەسەوەر و چ جوور ڕەسییە ئی دووخە. زیمل، باس لە کیشمەکیش و دژبەری لە ناو کەڵێن شارەیل کەی و “زەین تاک” لە کۆمەڵگای شاری پەیجوورێد و پەیوەندی دیالکتیکی لە ناوەین تاک و کۆمەڵگا شییەو کەی. واتە ئەو لەسەر ئی باوەڕەسە ک هیچ [ڕووداوێگ] یەک ڕەهندە نییە و یەی واتای دیاری و زاتی نەیرێ، بەڵکم واتاگەی تەنیا لە ڕێگای کیشمەکیش و کارلێک بەرەڕوویی(کنش متقابل) وەل دیاردەیل‌ و واتایلترەک وەدی تیەی. ئی ئەمرە لە بارەی هەر دیاردەی فەرهەنگیەگ لە ناو سیستەم فەرهەنگی مسداق پێا کەی ‌و هەر ئیجوورە تەجربەی فەرهەنگی مرۆڤەیلیش، بایس لە ڕێی کارلێک بەرەڕوویی لە ناو سیستەم فەرهەنگی ئاوەز بکریەی. ئەگەر لەی گوزارەیلە کەڵک بگریم و بایمنە سەر باس کورد، لەی ناوە «مەفهووم کوردبۊن»جیا لە چەمکە مروڤناسانەو ڕەگەزییەگەی، هەڵگر یەی زەینیەت(وەرچەوی) فەرهەنگییە ک لە عەینیەتێگ(دەرچەوی) پیەکهاتێیە. ئێسە پرسیار یەسە مەفهووم کوردبۊن لە کرماشان جوور یەی چەتر فەرهەنگی و ڕەگەزی ک بڕێگ هووز لە خوەی گرتێیە، دۊیای دەوران نووگەرایی سەرەتایی، وەرەو چ ئاغارێگ چییە و ئمڕوو لە کورەی [ژین‌جهانِ شوناس کوردی] وسیاس. چ فاکتورەیلێ کارگەری لەسەرێ داناس و دەور هەر کام لە دەسەڵات، ئابوور و نزام فەرهەنگیی ‌و کارلێک بەرەڕوویی تاکی و کۆمەڵی لە سەرێ چە بییە‌و خەڵک ئی کەڵێن شارە ئمڕوو چۊ وەل «پرس کورد» جوور یەی مەفهووم شوناسی هەڵسوکەوت کەن؟!

ئیمە لە دەروەچ ناسین ناسیەو بایس بپرسیم:

–  ناسین ئیمە لە کورد وکوردستان لە سەر چ بنەمایگ سازریاس؟

– ئایا تەنیا کوتران لەسەر چەمکێگ وەناو«کورد» ناسین ئیمە لە وتار کورد ڕووشنەو کەید؟

– کورد داڵە یا مەدلوول؟

– کۆمەڵگای کوردی یەی پێکهاتەی واقعییە یا یەی چەمک زەینی ک تەنیا بڕێگ دەرکێ کەن؟

– ئایا ئی ئاگایی ئیمە لە کورد، ڕاستە یا ناڕاست؟

– چ جوور نواندەوەو ئاگاهیێگ سەبارەت وە کورد تۊیەنیم وەدی باریم؟

بەشێگ لە مەعرفەی «مرۆڤ کورد»، ناسین خوەی لە دەروەچ ئەوانترەکە؛ ئەڕا یەک خاکیگ وە ناو کوردستان لە مێژو هاوچەرخ خوەی نەتۊیەنسێیە بوودنە خاون کیان سیاسی تا یەی وێنای گشتگیر بەیدنە پێ. وەیخاترە ئەوەک یەی تاک کورد وەباوەت ئاگایی لە «کوردبوون» ئاوەز کردێیە، لە دەروەچ حکوومەتەیل ناوەندی، ئەوانیتر، حزب و ئایدولۆژیا و ڕاگەیاندنەیل بییە و نووڕسنێ سنووردار کردنەسە پێناسەیگ ک ئەوان لەلێ توواسنە. یانێ لە باوەت «سیستەم واتایی» وەگەرد ڕێکخراوێگ سەروکار دیریم ک چەند ڕەهندی و چەند پێناسەییە و هەر تاک یا گرووه کۆمەڵایەتی لە سەرچەوەیل جووراوجوور ئی مەفهوومە کەسپ کردنەو وەخوەیان ناساننە. ئێسە هەر جوورە کووشان ئەڕا ئییەک ئی مەعرفە بگۊیەڕنێد پێویست دێرێد تا چووارچوو زەینی و عەینی و ئاوەز کۆمەڵگا سەبارەت وە «مەفهووم کورد» بگۊیەڕنێد تا چەمک کورد وە هۊردە شوناسەیل نوو دژ وەیەکا ئاڵش بوود.

رووشنهۊرەیل پاش جهانگیری(پسا استعمار) نزیکترین تیۆری وە کێشەی شوناس لە وڵاتەیل فورموڵە کەن کە خوازێد کەڵک مەعرفی وەجییەگ وەلێ بگریەید .«مۆلفی کتێ ئاسانتە» ک لە ڕەچڵەک«تبار» ئەفریقاییە و کوتران لە سەر تیۆریی کەڵێن گێڕانەوەیگ سەبارەت وە ئەفریقاتەوەری کەید، ئۊشێد:«ڕۊشنهۊرەیل ئەفریقایی بایس لە وارەوەر گەورە ڕەوایەت سفێد ئورووپایی، بووسیەن و لە سەر تیۆرییەگ کار بکەن کە نیشاندەر گشتیەت فەرهەنگ ئەفریقایی بوود، واتە یەی گەورە گێڕانەوە ئەڕا وەجەڕهاتن«رقابت»وەل گەورە گێڕانەوەی سفێد ئورووپایی بسازن. هەرچەند ئی ڕا، ڕەخنەیل فرەیگ هەڵگرێ ک یەکێگ لەوانە یەسە، ئەفریقا لە چەندین ڕەگەز و نەتەوە پێکهاتێیە، وەڵام وەرساختێگ وەناو«فەرهەنگ ئەفریقایی» تۊیەنێد دژێگ لە وەراوەر ئورووپا و ئەمریکا وەدی بارێد.(سیدمن، 98:225)من فکر کەم«ئاسانتە» یەی گەورە گێڕانەوە فورموڵەوا کەید ک تۊیەنێد بەستەر «خوەی وەدەرخستن» ئەڕا نەتەوەیلێگ بسازێد ک توش «کێشەی شوناس کۆمەڵی»ین. 

وە ڕای من، ئاگایی ک تاک کورد سەبارەت وە فام «مەفهووم کورد» دێرێد، خوەی لە ئی زەینییەتەیلا دابەش کردێیە:

ئەو سازی– سەرچاوەی ئیمە لە ناسینەوەی کورد، فرەتر وەل «ئەو» شکڵ گرتێیە، واتە ئەوە ک وە دەرەوەی ساخت کورد[جوور فەرهەنگ یا نەتەوە] حوزور دێرێد و بوون کورد مەچەکبەندی کردێیە و کەید و مرۆڤ کورد خوەی وە تێڕوانین و سیفای ئەوا دۊنێد.

خوەد سازی– خوەدسازی پەیوەندی وەگەرد گوتار و سیاسەتا دێرێد، چشتێ ک ئیمە لەی وتارە پێداگری وەبانێ کەیم.

جهان سازی– جهانسازی دەرەهاوشتە و وێنایگە ک جەهان لە ئیمە دێرێد و سازێ کردێیە. چشتێگ ک لە دریژایی مێژو وەدی هاتێیە و ئیسە ڕاگەیاندنەیل گشتی و تووڕەیل جڤاکی پەرەڕە دەنە پێ.

ئیمەسازی– شکڵ هێزەوگرتێ و کۆواو بیێ خوەدسازییە ک ئەڕا خوەی وەدەرخستن پێویستی وە گوتارە تا پێای بکەید و شکڵ وەپێ بێیەید.

چارت 1-1- وشیاری

«ئەو سازی» و «جهان سازی» یەکمی نین، بەڵکم یە «خوەد سازی» و «ئیمە سازی»یە ک جەوهەر ئاکار و هەر ئیجوورە ئاگاییە و ڕێ ئەڕا خۆڵقانن گوتار فەراهەم کەید.

گەنگەشەیل فرەیگ لە بارەی مێژو کورد کریەید، بڕێگ کورد بەشێگ لە نەتەوەیل یا قەومییەتەیل وەرجە ئارییەیل زانن و بڕێگیش وە ئاریایی ناویان بەن و بڕێگیش کورد جوور یەێ پێکهاتەی هاوبەش لە قەومیەتەیل تماشا کەن ک شوناس دیاریی وە خوەیان گرتنە. یانە چەمکەیلێگن(مقولە)  ک هەر لایەنێگ وە سوود کۆمەڵی یا سیاسی خوەیا ئەڕای مێژوسازی کەید. ئێسە گرنگ یەسە لەی سەردەمە جەماوەر فرەیگ خوەیان لە ژێرناو ئی ڕەگەزە ناسنن، واتە ئەوان خوەیان جوور یەێ پێکهاتەی نەتەوەیی/قەومی پێناسە کەن ک خاوەن ویەردەن و ئەڕا«خوەد سازی» و «ئیمە سازی» هەوەجە وە گوتار شوناس دێرن. هەر وەی ڕۊ«مەبەست ئی وتاریشە لە شوناس ، بابەتێگە ک وەگەرد سیاسەتا هاوتەریبە و جوور یەی مەفهووم سیاسی بەیان کریەید. هەروەیخاترە لێرە «کورد بۊن » نسبەت خوەی وەگەرد ئەمر سیاسی رووشن کەید.» 

ئەگەر بتووایم لە «گوتار شوناس» جوور ڕەوانین و کەش یا گەورە گێڕانەوەیەگ کەڵک بگریم، بایس بۊشیم ک لە ئمڕوو کرماشان، چەندین «کەڵێن گێڕانەوە» بوون دێرن ک هەر کامێیان هۊرمان و کەسیێتی سیاسی و کۆمەڵایەتی تایبەت وە خوەیان پێا کردنە و هەر لێوا، خویان وە چەند گوتار بوچگ دابەش بوون. سەرەڕای ئەوەک قەلەمڕەو مەفهووم گوتار تۊیەنێ هەر بابەتێگ لە کرماشان بوود، وەڵام ئی وتارە مەچەکبەندی گوتارەیل یا گەورە گێڕنەوەیل ژیر ئەرای یەکمیەتە ک بریتیین لە:

-گوتار شوناس ئێرانی-ناوەندی

-گوتار کوردی

-گوتار ئایینی-مەزهەبی

-گوتار عەشیرەیی

گوتار ئێرانی یا کەڵێن گێڕانەوەی شوناس نەتەوەیی-ئێرانی: شوناس ئێرانییش جوور هەر دیاردەیترەک، گێڕانەوەیل جووراوجوورێ وەلێ کریاس ک لەیناوە تۊیەنیم وە سێ گێڕانەوەی سەرەکی ئاماژە بکەیم ک لە 

چارت 2-1- گوتار شوناس لە کرماشان

وڵام ئی پرسێارە ک «سەرچاوەی سازین نەتەوەیل کەیە و چۊ و کەی سازریانە؟» هاتنە. ئی گێڕانەوەیلە بریتین لە: «گێڕانەوەی نەتەوەپەرەستانە». گێڕانەوەی یەکم ک گێڕانەوەی ناسیۆنالیزم ڕۆمانەتیکیش خوەننەی، نەتەوە دیاردەی سروشتیی مێژو مرۆڤایەتی زانن ک سەرچاوەگەی ئەڵگەردننە دەوران پێش مێژو و جوغرافیا ئێران و نەتەوەیل ناوێ، جوور یەکەی ئەزڵی دۊنن، جوور «پان ئیرانیستەیل». لە وەراوەر ئی گێڕانەوە، «گێڕانەوەی نووگەرا و پاش نووگەرا» دانریەید و لە نیمەی دویەم سەدەی بیستما ڕەواج پێا کەید. ئی گێڕانەوە نەتەوە دیاردەیگ نوو و بەرهم دەوڵەتەیل نەتەوەیی سەدەی هاوچەرخ زانن ک لە سەدەی هەژدەهوما وەدی هاتێیە. وە باوەڕ ئی ڕەوتە، لە ناوەین شوناس نەتەوەیی ک بەرهەم سەدەی نووە و وەگەرد شوناسەیلێ ک وەرجە ئەوە بوون دێرن، دابڕان مێژویی وجود دێرێ؛ جوور«لایەنگرەیل کۆمەڵگای مەدەنی».

گێڕانەوەی سێیەم، «گێڕانەوەی مێژوگەراس». ئی گێڕانەوە وێڕای ئەوە ک شوناس نەتەوەیی زایریای سەدەی نوو زانێ وەڵام دابڕیان بنەڕەتیێ وڵاتەیل، وەتایبەت ئێران وەگەرد مێژویانا وەبەڵگەوە ڕەد کەید ک نموونە وەرچەو ئی بۆچوونە «سەید جەواد تەباتەبایی» مامۆستای وەرین زانست سیاسی زانستگای تێرانە.

هەرجەند گوتار شوناس ئێرانی یا شوناس نەتەوەیی ئێرانی خوەی دڵاڵەت وە گێڕانەویگ کەڵێن لە شوناس و ئێران دێرێد، وەڵام خود ئی گێڕانەوە وەهووکار گێڕانەوەیل جیاواز وەناوەین دەستەبەندیی سیاسیی بەش فرەیگ لە چەپگرایل، ڕاستگرایل و پاتشاییگرایل یەی ئەمر سەرەکی و هەتاییە. سەبارەت وە کرماشان تۊیەنیم مێژو شکڵ‌گرتن «شوناس ئێرانی» لە سەردەم مەشروتەوا پەیجوور بۊمن. سەردەم «موزەفەردینشا» و «محەمەد عەلیشا» و چین نۆخبەی ئێرانی ئەڕا ئۆروپا و هاوردن فەرهەنگ ڕۆژاوایی ئەڕا ئێران هاوکات بی وەگەرد دامەزراندن ناوەندەیل ویری و مەدەنی و سیاسی لە چەند شار ئێران ک وەهوو پەیوەندی نۆخبەی نیشتەجێی کرماشان وەگەرد نۆخبەی ئێرانی، لقێگ لەی ناوەندەیلیشە لە کرماشان دادمەزریان ک ئەڕا نموونە تۊیەنیم لە سەرۆبەند مەشرووتە و تەنانەت پێش مەشرووتە و کەمێگ دۊیای مەشرووتە وە کۆمەڵەیلێگ وەکو(مجمع آدمیت، جامع آدمیت، لژ بیداری ایرانیان، انجمن سیاسی حقوق، انجمن‌های مبارز کرمانشاه[انجمن اصناف، انجمن اخوت، انجمن سری غیرت]، حزب سوسیال دمکرات کرمانشاه، کمیته براندازی و جایگزینی، حزب کمالیون و…) ئاماژە بکەیم ک [ئییانە گشت هاوکاتن وەگەرد دەوران سەرهەڵدان سمکۆ لە پارێزگای ورمێ].لەوانەیە جمۆجۆڵی ئەم ناوەندەیلە، جۆرێگ لە ویر ناوەندگرایی لە شار کرماشان خۆڵقانۊن و بۊنە جێگایەگ ئەڕا بانگەشەی هۊر ناوەندخوازی و مەشرووتەخوازی ک یە پێویستی وە لێکۆڵینەوی چڕوپڕە. ئێسە ئەگەر مەشرووتە لە کرماشان وە جۊڵانەوەیەگ شاری و تایبەت وە چینێگ دیاری بزانیم ک دەور رەوحانییەیل غەیرە کورد نیشتەجێ لەی شارە وەکو«ئایەتولا ئاقا ئەسەدولا ئال ئاقا» و «ئاقا محەمەد مهدی مۆجتەهد» جوور ڕێبەران ئی جۊڵانەوە لێک بەیمن، هاتێ ئی کۆمەڵانەیش دەوریگیان لە پا‌گرتن و هاوئاهەنگی خەڵک وەل مەشرووتە و پتەو بوون نەتەوەخوازیی ئێرانیا بینۊد، وە تایبەت ک کەسانێگیش وەکو «یارمحەمەدخانی زەردەڵانی» هەڵگر لاناو سەردار مەشرووتە کراۊن و لە ڕووداو مەشرووتەخوازی لە ئێرانا ناوبانگێگیان دەرکردۊ. جیاوازی ئی کۆمەڵەیلە وەگەرد خێڵە کوردەگان و سەرۆک عەشایرەگان کرماشان، لەوەیا بۊ ک ئییان خوەیان وەکو چینێگ نۆخبە و ئێرانی دۊنیان ک ئەڕا لاوردن حکومەت مۆتڵەقە تێکووشن، وەڵام دەسەڵات عەشیرەیی فرەتر وەرەو لای هێز و دەسەڵات و جێگە و پێگەی ئێڵی خوەیان شکیانەو. هەر لێوا مشرووتە و دۊیای ئەوە شەڕ جهانی یەکم و کۆچ جەماور فرەیگ ناڕازی ئێرانی دژی دەسەڵات ئەو دەم وەرو کرماشان و سازکردن دەوڵەت کاتی«دەورانی فترەت» لەسەر دەست«نزامولسەلتەنە مافی» ناسراو وە(حوسەینقولی خان) و «ئایەتوڵا مودەڕیس» لە کرماشان و بڕێگ چشتتر ک ئاماژە وەپێان کریا، بوار ئەڕا لە ژێر هەژمۆن بۊن و جوورێگ لە فەرهەنگ ناوەندگرایی لە کرماشان ڕەخسان ک پشت ئەوە، سیاسەت «پاڵەوییەکان» ئەڕا یەکجانشینی عەشایر و سەربازیی زۆرە ملی و کۆمەڵێگ پرۆژەیتر، پەڕە وەی جەریانە‌دا. لە پاش شۆڕش ئێران لە ساڵ 57، دەسەڵات تازەیش کووشا ک ئی هێڵە شوناس ناوەندگەراییە لە کرماشان ک دیرینەی 150 ساڵە دێرێ بپارێزنێ و کرماشان جوور یەی ناوەند سیاسی-مەزهەبی ئەڕا ناوەند بیلێد ک پێوەست نەودن وەگەرد جەریانەیل نەتەوەخواز و ئۆپۆزسیۆن کورد. لە واقع دەوڵەت و سیستەم سیاسی لە فەرهەنگ سیاسیی پێش لەخوەی کەڵک گرت و وەڕێکارەیل جیاواز ئەڕا دابڕین هێڵ واتایی-ڕیالیتی گوتار شوناس کوردی لە کرماشان و ئیلام کەڵک گرت.

گوتار کوردی: گوتار کوردیش هەرجوور گوتارەیلتر ئەڕا بۊن خوەی، پشت وە سازین گوتار خود و ئەویتر کردێیە. ئی گوتارە وەهووکار ئەوە ک لە ناوەین چەند وڵات دابەش بییە و خاوەن دەوڵەت سەربەخۆ نییە، ئەڕا مەچەکبەندی و ڕاڤەی بنەمایل تیۆریکێ وە سێ گێڕانەوەی «حزبی»، «نووگەرا» و «مێژوگەرا» کەڵک گرتێیە.

گێڕانەوەی حزبی: دڵاڵەت وە پێناسەیگ دێرێد ک جەریانەیل حزبی لە نیمەی دویەم سەدەی بیستم لە کورد و کوردستان وەدی هاوردنە. ئی گێڕانەوە وەهووکار شەڕ سەربازی و سیاسی درێژخایەن وەگەرد دەوڵەتەیلا ئەڕا وەدەس هاوردن ماف لە چەند وڵات ناوچە ک جوغرافیای کوردی ها ژێر دسیان هەر کام پێناسە و مەفهووم جووراوجوورێ لە کورد وەدەس دانە.

گێڕانەوەی نووگەرا: ئی گێڕانەوە ئەڵگەردیەیدە دۊیای شەڕ جهانی یەکم و دابەش بۊن بەشێگ لە خاک کوردستان ژێر دەست عۆسمانی لە ناوەین چەندین وڵات. واتە “سایس-پیکۆ” چەخماخەی داگیرسانن شوناس نەتەوەیی وەشێوەی نوو هاو پا وەگەرد نەتەوەیل بێ دەوڵەت بی و هەر وەیخاترە سەرهەڵدانەیل جووراوجوورێ لە وەراوەر دەوڵەتەیل ناوچە هاتە دی ک کەش سیاسی کوردستان لە چل ساڵ ویەردە ئی بەستەرە ئەڕای خوڵقاند.

گێڕانەوەی مێژوگەرا: گێڕانەوەی سێیەم، هەم شوون پای لە ویەردە و هەم شوون پا لە جهان تووڕەیل کۆمەڵایەتی دێرێ و وە دوو لایەن دابەش بییە. بەشێگ کوردستان وە ئەرزێگ زانێ ک سەرەڕای ئەوە ک لە مێژو و دێرینەی خوەی خاوەن دەوڵەت و بارگا و قەڵەمڕەو ئمپراتوری بییە، وەڵام وەگەرد نەتەوەیلتر وڵات ئێران، واتا فارسەیل پەیوەندی ڕەگەزی دێرێ و خوەی وە ئاریایی دەیدنە قەڵەم. لایەنتر وەهۊچ جوورە قایڵ وە پەیوەندییگ لە ناوەین فارس و ئاریایی وەگەرد کوردا نییە و کورد و ئاریایی وە دوو نەتەوەی جیا لەیەک زانن. 

سەبارەت وە کرماشان و شکڵ‌گرتن شوناس کوردی، بڕێگ جار ئی پرسیارە کریەید ک، ئایا لە بنەماوا چشتێگ وە ناو شوناس و گوتار کوردی وە واتا کۆمەڵایەتی-سیاسیەگەیەو لە کرماشان بوون دێرێد یا نە؟ هەر ئیجوورە، ئەڕا هێڵ ناسیۆنالیزم و گوتار کوردی لەسەرۆبەند مۆدڕنیتەی سەرەتایی و دۊیای شەڕ جهانی یەکم لە کرماشان و ئیلام سەرهەڵنێیا و ئییەیش لە دومای ئەوەیا تیەید ک «یارسان» چ وەکو ئایین و چ وەکو ڕێبازێگ هۊری-فەلسەفی، نزیکەی هەیشتسەد ساڵ جوورێگ  لە مەفهووم «شوناس کوردی» لە چوارچووەی فەرهەنگ ئایینی-فەلسەفی لە کرماشان و ئیلام و ناوچەی ئەردەڵان تا دەیشت شارەزوور و کەرکووک و مووسڵ وەدی هاوردۊ ک هەمیشە لەلایەن حکومەت و سیستەمە سیاسی ئیسلامیەگان ناوچە لە ژێر گۆشار و لەناوچوونا بۊ. سەرەڕای ئەوە ک لە دەورەی زەمانی 1299-1305 و هەتا 1309 هەتاوی وە سەرکردەیی خێڵە کوردەگان بڕێگ جمۆجۊل لە کرماشان و ئیلام لە وەراوەر حکومەت ناوەندی ڕێکخریەید و بڕێگ جەریانیش ئەڕا پێکهاتن جوورێگ لە جۊڵانەوەی کوردی وەکو جەریان«خوەمان» لە ساڵ 1309(بەڵگەی فرەیگ لەی بارەوە لە وەر دەستا نییە) و هەرلێوا لە دۊیای ساڵ 1320 لە ژێر ناو «نهضت غرب» لەی ناوچەیلە وە دی تیەن و هەر زۊییش تێکشکیەن؛ وەڵام ڕەوت، هێڵ، بیرۆکە و گوتار ناسیۆنالیزم کوردی لە کوردستان ژێر دەست عۆسمانیەوە سەرهەڵدا و ئەو ناوچانە وە خوەی گردیا کە یا لە ژێر ڕکیڤ دەوڵەت عۆسمانیا بۊن یا لە ڕۊ جۆغرافیی هۊریەوە هاوسایەتیگیان وەگەرد عۆسمانیا هەبۊ.

هەر بۆیە ئەگەر وە پێی بەڵگە مێژوییەگان شەڕ جهانی یەکم و داپاشین عۆسمانی وە مەکینەی بزوێنەر ڕەوت ناسیۆنالیزم لە ڕۆژهەڵات ناوەین بزانیم و «سمکۆی شکاک» وەکو دانەر و باوگ ڕەوت ناسیۆنالیزم کوردی لە کوردستان ئێران و «قازی محەمەد» وە تەواو کەرەوەی ئی ڕەوتە بناسیم، لە کرماشان وە هووکارەیل فرەیگ زالبۊن عەقڵیەت ناوەندخوازی و مەشرووتەخوازی، بەستینێگتر سیاسی خوڵقێت و بوارێگ ئەڕا وەدی هاتن ناسیۆنالیزم کوردی نیەڕەخسێت؛ وەتایبەت ک کرماشان وە دریژایی سەدان ساڵ پەیوەندیی هۊریی و سیاسیی وەگەرد دەسەڵات سەفەوی و تایبەتی قاجارا بۊیە و لە بازنەی فەرهەنگ عۆسمانی و ڕۆشنگەری ڕۆژاوایی‌ و بیرمان ناسیۆنالیزم نووا دۊر بۊیە. هەر لێوا بابەتێگتر، کارگەری مەزهەب لە پێکنەهاتن ئی گوتارە بی. لە واقع مەزهەب دەور نگەتیڤ لەی بابەتەو بینی. لەو سەردەمە حکومەتەگان فەرهەنگێگیان خۆڵقانۊد ک ئەویتر کورد سۆنە، دەسەڵات قاجار شیعەو؛ ئەویتر کورد شیعە، دەسەڵات سۆنەی عۆسمانی بۊ و کوردیش وە هووکار دابەش بۊن لەو جوغرافی مەزهەبیە، ناچار وە ئەویترسازی مەزهەبی کریا و کرماشانیش لەی حاڵە بێ‌بەری نەۊ. لە دەورەی پەهڵەویی و لە دەورەی شۆڕش پەنجاوهەفتیش کۆمەڵێگ تەڵاش ئەڕا سازکردن «گوتار کوردی» وە پێشەنگی حزبەیل (ناسیۆناڵ و مارکسیستی-سۆسیالیستی)کوردی وەدیهات ک وەهووکارەیل جوغرافی، سیاسی، مەزهەبی ئی گوتارەیلە لە بەش غەیر سۆنی کرماشان پەڕە نەگرت؛ هەرچەند ئمڕوو تووڕەیل کۆمەڵایەتی هانە شوون پەڕەداین وە جوورێگ شوناس نوو ک فرەخواز و فرە ڕەهندە و دڵاڵەتەن یەی گرووە یا یەی شێواز هۊری، ئاراستە وەپێ نێیەید.

گێڕانەوەی ئایینی-مەزهەبی: حکومەت سەفەوی و ئەفشار و وەتایبەت حکومەت قاجار وەهوو مەزارەیل “عەتەبات عەلیات”ەو، گرنگایەتی فرەیگ وە ناوچەی کرماشان و ئیلام دانە و هەمیشە جوور ناوچەی خودی دینەسیان ک ئییە وەپێچەوانەی عۆسمانیەگانە. دەسەڵات عۆسمانی لە کات پەلامار ئیمارەتەیل کوردی نزیک سنوور ئێران وەکو غەنیمەت جەنگی و فتۆحات چاو وەلێان بڕینە، هەر بۆیە کرماشان بەشێگ جیانەکریا لە ڕوانین حکومەت دەسەڵاتەیل شیعە وەکو سەفەویە و ئەفشاریە و قاجار بۊیە. لە واقع گوتار شیعی، یەکێک لە ڕەگەزەیل گرنگ ئەڕا دەسەڵاتداری لە 300 ساڵ وەرین بییە ک ئی فەرهەنگ پێش و پاش شۆڕش پەنجاو هەفتە بییەسە بەشێگ لە کەلتوور حکومرانییێ. هەڵبەت تیۆری شیعەگری بناغەگەی لە ویەردە نریاس، وەڵام خاڵ ئێسەیی‌بۊن و کووشان ئەڕا مەچەکبەندی جهانییێ بەرهەم سیستەم سیاسیی ئمڕووە ک تواید وەیارمەتی سێ تایبەتمەندی «شوناس ئێرانی-ئسڵامی»، «شوناس شیعی» و «شوناس مێژویی» هەبۊن خوەی هەتایی-ەو بکەید. ڕاستە کرماشان بییەسە ناوەند مترۆپۆل ناوەند-شیعە لە کوردستان، وەڵام یە ئیلامە ک حەشیمەت یەکدەسێگ شیعە دێرێد و کرماشان وەهووکار جوغرافیای دابەشکریا لە ناوەین ئایین و ئایین ‌زایلێگ جوور ئسڵام(شیعە، سۆنی)، یارستان، یەهوودی، زەرتشتی و کەمینە ئایینەیلێگ جوور بەهایی، دەور سەرەکییێگ ئەڕا حکومەت شیعی ئمڕوو گرتێیە وەجوورێ ک لێوای فاکتەر سیاسی هاوسەنگکەر لە وەراوەر کورد ناسیۆنالیست-سۆنی کەڵک لەلێ گرێد. ئەوەک دیارە، وەهووکار ساڵیان ساڵ دووچەوەکی کردن لە «کورد یارسان» و «کورد سۆنی» و تەنانەت «بەهاییش»، گوتار ئایینیی بەشێگ لە کوردەیل، خوەی لە وەراوەر ئەویتر دۊنن(ک بڕێگ جار ئی «ئەوەیترە»، برێگ لە کوردەیل شیعەن ). ڕاستە ک چشتێگ وەناو «مەفهووم کورد» لەی پاڕێزگا، بۊن دێرێ، وەڵام فشارەیل پێکهاتەیی ک لەلایەن گوتار فەرمی حکوومەتی لە حەق «کورد سۆنی» و «کورد یارسان» کریاس، تەنانەت لەلایەن کار وەدەسەیل کورد شیعە، چشتێگ وەناو «گوتار ئەویتر مەزهەبی» لە پەرێزگای کرماشان و کەڵێن شار کرماشان وێنا دێرێد، هەر چەند شایەد بێ هێز بوود!

گێڕانەوەی عەشیرەیی:یەکێ ئە چێیەلێ ک ڤەی دۆماییا وژ ڤە دیار خسێسێ، تەقەلای بڕێگ کەس ئەڕا سازین گوتار نوو و دژبەرانەیە. یانە هوردە شوناسەلێکن گ ڤە هووکارەل فرەی سیاسی و کۆمەلایەتی و ئابوری مەخوازن، وژ ئەژ کەڵێن گێڕانەوی کوردی جیا بکەن، جوور هوردە گێرانەوەی هەورامی و لەکی و گۆرانی … . سیاووش قولی پور و هاوکارەلێ ئێ لێکۆڵینەوەیکا مەنۊسن، « ئێ نوم شار کرماشان دو هووز کەڵێن کورد و لەک مەژیەن گ کامل وژیان جیا ئەژ یەک مەزانێ و گل گلیژ شەڕ و مرافەل کەڵێنێ ئە نومیان درسا ماو.گەپوگوڕکەرەل لەک ڤە پەیڤنییان ئەگەرد کوردەل مووشن گ ئێ دو هووزە مەمیننە ئاگر و بنزین، گورگ و بز، شەخارتە و خەرمان.کوردەل کرماشان ڤە ڕووژگارەل زۊیەڤە نیشتەجی ئێ شارە بینە. ئەمونێ جەرخەل لەک کووچەرەلێکن گ ڤە نومڕاسەل دەهەی پەنجای هوەرین ڤە فەرایەند کووچ ئابادی ڤرێ شار، نیشتەجی کرماشان بینەسا. جیاوازیەل فرەیک ئێ نوم ئێ دو جەرخە هەسێ. مامڵەل ئابووری و بازاڕی، کار و ڕێکخریائەل دەوڵەتی، بڕیارەل سیاسی هڵایە کول ئێ کارەلە ها دەس کوردەلە. لەکەلە گ ڤه پراوێز شار و بڕێ شوونەل تر نیشتەجی بینەسا ڤە ڕای ئابووری خەریک کارەل و کەم هەمیەت‌ترێکن و فرە ئێ نوم بڕیارەل سیاسی و ئداری دەخیل نینان، گ ئێ نووڕگە مای سەریە گ ئێ نوم کرماشان یێ ئیدئولوژی تایبەتێ سەبارەت ڤە لەکەل ڤه دی هەتێیە گ لەکەل یێ هووز ڤە ملهوڕ، جەنگ‌کەر، شەڕانشوو مەزاننێ و هەمیشە ڤە چەم پیسێ سەیر لەکەله مەکەن. ئمجا هوم‌کات ڤە گەرد کرماشان ڤە سەحنەیژ هەر هانە هەڵکەتێ ڤە دی هەتێیە و ئێ نووڕگە بییەسە مدوو یە گ کوردەل کەڵهوڕ و گووران و کرماشانی نووڕگەی گەن و پیسێگ سەبارەت ڤە لەکەلە داشتوون.ڤەداخا ئەلا کوردەل هۊچ جیاوازیێ ئە بەین لەکەل ناوچەل جیا جیا نیەسێ کولان ڤە یێ چەمە مۊنن.سەداسەد هەنی ئونە ئەگەرد چەم گەن سەیر لەکەلە مەکەن و هەمیشە ئێ هەستە ئەگەرد وژیان درێنان گ هێمە تووڕە و مڵهوڕیمن. مە وژم قەبوول درم گ بڕێ ڤە هوم‌زونەلم ڤە نوم کرماشان گیچەڵەلێ درسیان کردێسێ ئەمونی کوردەل ماف نەیرن گ ئێ هەڵکەتەپەیڤەنی بەنە کول لەکسون. ڤە ڕای وژم لەکەل نەتەنیا مێموان نەوازن، خوەش ڕەوشتیژ هەن ( مودیر پیش‌دانشگاهی سەحنە).ئێ دریژەی کووچەل بێ پرتخە پەراوێزەلێ چۊ جەعفەرئاوای کرماشان و خورمانجای سەحنە ڤە دی هەتنەسێ گ مدوو بڕێ ئەژ گیچەڵەل ئێ نوم ئێ دو شارە بینەسا گ ڤەداخا کوردەل ئێ نوم وژیان ڕەوشت ئێ دو گەڕەکە ئێ ڤەر چەم مەگرن و کول لەکسون ڤە ئێ چەمە سەیرە مەکەن. ئاهانە چیێ پیڤەنی لەک و کورد ئێ نوم کرماشان لاواز کردسێ و هەمیشە هەر دو هووز هانەر شوون چزدان، تیکە ئایشتن و جەنگەل فیزیکی ئەگەرد یەک. (رحمت الله صدیق سروستانی، سیاوش قلی پور،1396، ص 45 ) 

لە لێکۆڵینەوەیگتر ک «سلاحدین قادری و هاوکارەیل»ێ دەربارەی باوەڕەیلێ ک گرووهەیل قەومی کورد(کەڵهوڕ، هەورام و سۆران) لە کرماشان سەبارەت وە یەکتر دێرن، ئەنجامداس؛ ئی ئەنجامەیلە هاتێیەسە دەس:«هەر یەک لە ئی قومەیلە نووڕسن دووفاقیێەگ سەبارەت وەیەک دێرن. وەی مانا ک هاوکات هەم ڕازاوێ(صفت)ئەرینی و هەم ڕازایل نەرینی دەربارەی یەک دێرن.خاڵ گرنگ قایل بۊن ئی گرووهەیل سێیانە وەپابەنی و ناپابەنی وەشوناس قەومی لە وەراوەر مەیلەواری وەرەو شوناس نەتەوەیی/ناوەندی لە نووڕین ئەواکەیترە. وە جوورێگ ک زوورم هەورامییەیل و سۆرانییەیل ئەڕا پێناسەی کەڵهوڕەیل لە ڕازای مەیلەواری وەرەو شوناس نەتەوەیی(ئێرانی) و لەهۊرەوبردن زوان، کەڵک گرن و هەر لێوا کەڵهوڕەیل ئەڕا رازاین(توصیف) دوهووز سۆران و هەورام لە ڕازای پابەنییان وەشوناس قەومی ناو بەن. ئی ئەمرە نیشان دەید ک وێنایل هووزی و قەومی لە فێشترین ڕادەی گرنگی بەهرەمەندن.»(قادری، ۱۳۹۸، ص ۲۲-۲۳)

گوتار شوناس و ئەمر سیاسی

«شکڵ‌گرتن گوتار» پێویستی وە دەرفەت و زەمینەی مێژویی و ڕووداوەیل هەنووکەیی و کەشێگ ئەڕا  وێنا پێا کردنە تا بوار ئەڕا بەرهەمهاتنێ بخۆڵقێد. واتە جیا لە زەمینە کۆمەڵایەتی-سیاسی و فەرهەنگی، هەوەجە وە کەش-فەزا دێرێد. لەواقع «گوتار»هەڵگر چەمک و ناوەڕووکێگ سیاسییە، وەڵام «کەش-فەزا» گشتیتر و وەکۆمەیترە و ئیەیش لە «هاویەکانگیری»ی «خواستەیل کۆمەڵی» ئەڕا «یەکبۊن» و «چارەنۊس هاوبەش» وەدی تیەرێد. هەر وەی‌ڕۊ کاتێگ ئیمە لە مەفهوومێگ وەناو «شوناس کوردی» کەڵک گریم، پێویستە «داڵەیل» ئی چەمکە ئاوەز بکەیم.

داڵ ناوەندی (Nodal point) : لە واقع، سیستەمێگ گوتارییە ک هێز ڕاکیشانێ، بنیاتەگانتر وەرەو لای خوەی کیشنێد. ئەڕا نموونە لە گوتار شوناس «کوردبۊن» هێمایلتر وەرەو خوەی کیشنێد.

بنیاتەگان (Elemints) : داڵەیل سەرگەردان یا ئاوبازێنێگن ک هانە گەر گوتاری و هێمان واتا وشوناس گوتاری وەخوەیان نەگرتنە. وەی ڕۊ گوتارەیل ڕەقیب تەقەلا کەن ک لەسەریان زاڵبوون و شوناس دڵخواز خوەیان بەنە پێیان. ئەگەر «کورد بۊن»  داڵ ناوەندیی «گوتار شوناس» لە کرماشان بزانیم، داڵەیلترەک لێوای «چارەنۊس هاوبەش»، «شوناس هاوبەش»، «جوغرافیای هاوبەش»، «فەرهەنگ هاوبەش»  لە دەورێ کۆوەو بوون و هەبون دەنە پێ.

چارت 3-1- گوتار شوناس کوردی

لە جێ چوون(Dislocation): : بویرەیلێگن ک بەرهەم گەشەسەنن دژمەنایەتی، دژبەری و فرەیگەری لە کۆمەڵگان و ئی بویرەیلە نیەتۊیەنن وەگەرد سیستەم  گوتاریی لەوەردەست/هەیەیی(موجود)، هێماسازی بکریەن. وەی ڕۊ دەکووشن ک بڕۊخننەی. «لەجێ‌چوون» مەیل وەداپاشیان گوتار هەیەیی دێرێ و لە جهان نوو، کارگەریی دو کەمارەیی پێا کەید:

-هەڕەشە و مەترسیێگە ئەڕا شوناسەیل هەبۊ

-بوودە ژێرخان-سازەیگ ئەڕا شوناسەیل نوو

لەجێ‌چوون کاتێگ ڕۊ دەید ک دابڕان گوتاری ڕۊ بێیەید. ئێسە ئەگەر ئیمە یانە کۆمەڵێگ داڵ نزیک وەیەک بزانیم، ئەڕا مەچەکبەندی هەوەجە وە یەی هێز ڕاکیشان دێرن تا ئی داڵەیلە وەرەو لای خوەی بکیشنێد، ک ئی داڵە؛ «کوردبۊنە». وەڵام، لەواقع ئمروو شایەد لە کرماشان وەگەرد یەی مەفهووم گشتگیر ئەڕا «شوناس کوردی» ڕۊوەڕۊ نەومن، بەڵکم گێڕانەوەیل جیاوزێ سەبارەت وەی مەفهوومە لە کرماشان هەس ک خوەی بییەسە هووکار تا لەی چەند ساڵ دۊیاییە وە هووکار «ڕێیەیل پەیوەندیی و هاتووچوو ناوەین وڵاتیی و دەیشت وڵاتی» و «جهان ئینترنت و تووڕەیل کۆمەڵایەتی» وەگەرد دیاردەی جوور «قەیران شوناس» یا «وەرساخت شوناس نوو» ڕۊوەڕۊ بیمن. بەشێگ لەی قەیرانە «زیگمۆند باومەن» لە ژێرناو «شوناس ڕۆچوو/سیال» تیۆریزەی کەید. لەواقع هووکارەیل وەدی هاتن شوناسەیل نوو و شکڵ‌گرتن شوناس ڕۆچوو هەم ها ژێر«ڕپڵیەی سیاسەت» و هەمیش بابەت ناوخۆییێگە ک کارلێکەرەیل وەدییێ تیەرن وەجوورێگ ک ئەڕا نموونە لە کرماشان  گوتارەیل بۊچگ و جارووبار دژبەرێگ جوور گوتار هەورامی، لەکی، گۆرانی شکڵ‌گرتنە و بڕێگ جار هەندێگ لەی پێکهاتەیله ڕای جیاوازێگ سەبارەت وە شوناس پێا کەن و جارووبار خوەیان وەگەرد ئەویترەیل غەیر خوەیان بەراورد کەن.

ئەگەر تایبەتمەندی گوتار شکڵ‌گرتن خود-ئەویتر بزانیم، ئەمر سیاسیش لەی تایبەتمەندییە پەیڕەویی کەید و تواید واتای سیاسیی شکڵ بیەید ک وەگەرد ڕێکخریای واتاییێ خوەیا   بخوەنێد. ئەڕا نموونە وە مدوو هووکارەیل سیاسی و کۆمەڵایەتی، بەشێگ لە «پێکهاتەی لەک» یا «پێکهاتەی هەورامی» توان خوەیان وەگەرد ئەویترا بەراورد بکەن. «سیاوەش قولی‌پووڕ» لە وتارێگ ک وەل یەکێگ لە مامۆستای کۆمەڵناسی زانستگای تێران نۊساس، وەشێوەی دیاری ئەویتر «لەک»، کورد و لوڕ ناوزڕ کەید و هووکارێ سەرکیشێ ئەڵگردنێدە ئییەک، لەکەیل نیشتەجی و کووچەری لە «گوتار پەراوێز» نریانە و هەم لە کرماشان و هەم لە لوڕستان وەلایەن کورد و لوڕەیل ئاوڕ وەپێیان نیەدریەید. لەواقع نۊسەر لێرە باوەڕێگ وە گوتار کوردی نەیرێد و گوتار دووفاقییگ درس کەید تا وەجوورێگ باس وەپەراوێز کەفتن پێکهاتەی لەک بەرجەستەوا بکەید. ئییەک لەک جوور هەورام و جاف و کەڵهوڕ و فەیلی و سۆران و کۆلیایی لەبار مردمناسی و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی و مێژویی و زوانی بەشێگ لە کەڵێن گێڕانەوەی کوردی لەلایەن بەش فرەیگ لە کۆمەڵناسەیل، زوانناسەیل و مەردمناسەیل وەهەژمار تیەن، بابەت بتەوێگەو وەڵام ئییەک نۊسەر و بەشێگ لەی پێکهاتە و پێکهاتەیلترەک لە کرماشان وەجوورێگ تووان خوەیان لە گوتار شوناس نووێگ مەچەکبەندی بکەن ک دۊر بوون لە کەڵێن گێڕانەوەی شوناس کوردی، پەیوەندیدارە وە بارودووخ سیاسی و کۆمەڵایەتییێ ک لەی چەند دهەی ویەردە لە کرماشان وەدی هاتێیە. نموونەیتر گێڕانەوییگە ک برێگ کەس یا گرووه سەبارەت وە گۆران و هەورامی دێرن. «د. مهدی سەجادی» لە وتارێگ ئەڕا رووژنامەی ڕۆژان نۊسێد:«سرزمینی که برای نخستین بار سلطان سنجر سلجوقی نام کُردستان بر آن نهاد و امروزه آن‌ را تعمیم داده‌اند به گونه‌ای که سه کشور ایران، عراق و ترکیه را دربرمی‌گیرد، سرزمین مادری، نخستین و اصلی گوران‌ها بوده است نه کُردها. در هیچ منبع موثق زبانشناختی و تاریخی، واژه کُرد دارای بار معنایی زبانی، قومی و سرزمینی نیست بلکه به معنای برچسبی اجتماعی دال بر شیوه زندگی گروهی کوچرو و چادرنشین آمده است که بر سرزمین گوران(مایی که امروز کُردستان خوانده می‌شود)، کوچ کرده‌اند و بنا بر شیوه و خوی زندگی چادرنشینی و عشایری خود، گوران‌های یکجانشین و متمدن را مورد حمله و تاخت و تاز قرار داده و هم‌ به لحاظ فرهنگی و هویتی و هم جغرافیایی آن‌ها را به حاشیه رانده‌اند و در خود حل نموده‌اند.(سجادی، روزنامه رۆژان، فروردین ۱۴۰۰). لە واقع نۊسەر کووشانێ یەسە ک «کورد و گۆران» دوو چشت جیا لەیەک ناو بووەید و لە بنەماوە باوڕ وە دوو نەتەوی جیاواز دێرێد؛ تەنانەت قائڵ وە رەگەز و زوان  کوردی نییە و  لە بەشێگ ئۊشێد: «کورد بەرچەسبێگ کۆمەڵایەتییە». لە وەراوەر ئی نووڕینگە«مودەڕس سەعیدی»لە نۊسەران هەورامیی شار پاوە لە وتارێگ ک لە ژێر ناو («گوران»پژوهی و لزوم توجه به ظرافتهای آن) لە «کاناڵەو تاریخوو هەورامانی» بلاو کردێیە، نۊسێد:« گوران از مفاهیم پیچیده و غامض تاریخ ماست که علی رغم پژوهشهایی که به ویژه از سوی شرق شناسان در باره آن صورت گرفته، همچنان در هاله ای از ابهام باقی مانده و در مورد ریشه و مصداق تاریخی آن توافقی بین پژوهشگران وجود ندارد. حتی برخی از شرق شناسان و زبان شناسان  غربی و پیروان آنها، با نادیده گرفتن بسیاری از داده های تاریخی دال بر پیوند هویتی گوران با مفهوم کورد ، همچنین با غفلت تعمدی یا غیر عمدی از ظرافتهای پژوهش در این وادی، مفهوم گوران را «ساده سازی» و سپس  به گروهی قومی و زبانی «تعمیم» داده ، از این رهگذر نقش زیادی در سردرگمی پژوهشگران بعدی و به بیراهه رفتن پژوهشهای تاریخی درباره گوران و اورامان داشته اند. احتمالاَ ریچ انگلیسی نخستین کسی بود که سنگ کج بنای « ساده سازی»  و «تعمیم» درباره مفهوم گوران را نهاد. البته گزارش او را که در اوایل سده نوزدهم میلادی از منطقه  سلیمانیه دیدار کرده است، میتوان به دو بخش تقسیم کرد: نخست اطلاعات او درباره برخی از ساکنان یکجانشین و غیر عشیره ای  دشت سلیمانیه و شهرزور آن دوره،  که به احتمالا قریب به یقین به زبانی بسیار نزدیک به زبان کردی اورامی امروزی سخن میگفتند. ریچ در مقام یک ناظر  هنگام ارایه داده های خود که به احتمال زیاد، انعکاسی از نگرش و ادبیات مردم منطقه در آن مقطع تاریخی است، یکجانشینان ( اورامی زبان) دشت سلیمانیه و شهرزور را «گوران» مینامد و  ضمن تاکید بر تفاوتهای زبانی و پاره ای از خصلتهای فرهنگی و اجتماعی آنها با عشایر کوچرو منطقه،  گورانها را  همواره کُرد و زبان آنها را نوعی از کُردی دانسته است. اما در مقام  نظریه پرداز، ریچ آنجا که – هرچند به طور مختصر و گذرا- درپی تحلیل تاریخی  وضع فرودست کشاورزان و یکجانشینان منطقه دربرابر عشایر کوچرو بر آمده، این احتمال را پیش کشیده است  که یکجانشینان یا گورانها  بازمانده یک نژاد غیر کورد باشند که به تدریج با مهاجرت قبایل کورد از شمال تحت سیطره آنان در آمده باشند. سپس وی با شتابزدگی مفهوم «گوران» را به «یکجانشین»  و «رعیت» تعمیم داده و یکجانشینان سایر مناطق کردستان، مانند پشدر و راوندز را که به گفته او با عناوینی مانند کلاوسپی و مسکین از آنها یاد میشد، با گورانهای دشت سلیمانیه یکی پنداشته و تفاوتهای زبانی بسیار محتمل  بین آنها را نادیده گرفته است. وی سپس هنگام بازدید از سنندج، نیز زبان مردم سنندج و دربار والیان اردلان را گورانی دانسته؛ اما هنگام ذکر از دویست تفنگچی اورامی که نگهبانی یکی از کاخهای امان الله خان اردلان را به عهده داشتند، احتمالاَ به سبب آنکه اورامی های جنگاور، شباهتی با تصورات او از گورانهای تحت انقیادی که او نخستین بار در دشت سلیمانیه دیده بود، نداشتند، لفظ گوران را  که نزد او احتمالا معنای «رعیت » و مردم تحت انقیاد یافته بود، در مورد اورامیها به کار نبرده است. سفرنامه ریچ به رغم آنکه منبع بسیار ارزشمندی برای پژوهش در اوضاع اجتماعی منطقه در اوایل سده نوزدهم میلادی است، اما پژوهشگر تاریخ لازم است ظرافتهای نقد تاریخی را در رابطه با آن به کار گیرد. به ویژه تفکیک بین داده هایی که او در مقام یک ناظر و سیاح در باره گورانها داده – و همانگونه که گفتیم بازتاب نگرش و ادبیات مردم آن دوره است،-  با نظریات او که برای پژوهشگر تاریخ حجیتی نمیتواند داشته باشد.، بسیار ضروری است.اما نظریه پردازی درباره مفهوم گوران  در سده اخیر با نام دو پژوهشگر گره خورده است. مینورسکی روس و آسطوریان ارمنی که سهم به سزایی در «کوردزدایی» از مفهوم گوران و سپس «ساده سازی» و «تعمیم»آن داشته اند، از سویی تمام داده های تاریخی را که حاکی از پیوند هویتی ناگسستنی بین دو مفهوم گوران و کورد ( گوران  در تمام شکلهای محتمل ضبط آن در منابع تاریخی مانند جورقان، جبارقه، کورانیه، گوران )  است، نادیده گرفته و گوران را به عنوان مفهومی قومی و زبانی جدای از  کورد، مطرح کرده اند و از سویی  اقدام به «ساده سازی» مفهوم گوران نموده، آنرا بدون پشتوانه منابع تاریخی و سنتهای مردم منطقه، به تمام مردم «ماچو زبان» تعمیم داده اند. براساس این نظریه مردم اورامان و ژاوه رود ، کندوله ، روستاهای اورامی زبان منطقه ریژاب و قصر شیرین، باجلانها و زنگنه های کرکوک، شبکهای موصل و حتی زازاهای ترکیه، « گوران» و از بازماندگان قومی غیر کُرد معرفی میشوند. در این میان برخی از زبانشناسان غربی و پیروان داخلی آنها نیز در تقسیمبندی خود از زبانهای منطقه، هویت و شناسه تاریخی مفاهیم مورد استفادە خود را لحاظ نکرده، بدون توجه  به داده های متواتر تاریخی که حاکی از پیوند هویتی دو مفهوم کورد و گوران است، ، مفهوم کورد را به گویشوران سورانی و کورمانجی فروکاسته و  گورانی را به عنوان زبانی جدا از کردی معرفی میکنند. این طیف از زبانشناسان بدون توجه به واقعیتهای تاریخی و با میل و خواسته خود صفت اصیل  «کوردی» را از  مفهوم گوران و همچنین زبان اورامی زدوده، سپس  با ساده سازی و تعمیم این مفهوم، مفهوم گورانی را برای اشاره به  گویش طیفهای مختلفی از مردم ماچو زبان ( که در  منابع تاریخی و در بین بسیاری از  خود این مردمان سنتی مبنی بر گورانی خواندن خود و زبانشنان وجود ندارد)، از جمله مردم اورامان، کندوله، باجلان، شبک و از همه عجیب تر کردهای زازای ترکیه به کار میبرند. پندار بالا  اخیرا در اورامان نیز طرفدرانی یافته و  جنبه های سیاسی و اجتماعی پیدا کرده است ، حتی برخی اصرار دارند که زبان خود را به جای اورامی، «گورانی» بخوانند و عبارت و کلید واژگانی مانند « زبان گورانی» (به جای زبان اورامی) ، «من گوران هستم»، «مای گوران» وارد ادبیات روزمره و بعضا پژوهشی برخی در  اورامان شده است.در یادداشت کوتاه حاضر قصد نداریم که کاربست موردی مفهوم گوران  به عنوان مفهومی شبه قومی و زبانی را انکار نمائیم ؛ بلکه بر آنیم که با یادآوری برخی پیچیدگیها و ظرافتهای پژوهشی ، لزوم احتیاط در کاربست صحیح مفاهیم  و اصطلاحات تاریخی _ در اینجا مفهوم گوران، به ویژه در شکل ساده شده و تعمیم یافته ای که شرقشناسان و زبانشناسان غربی رواج داده اند_ را یاد آوری نماییم:

۱. در اورامان که اکنون بزرگترین ناحیه ماچو زبان است، هیچ سنتی مبنی بر اینکه مردم این منطقه خود را گوران و زبان خود را گورانی بدانند، وجود ندارد؛ در حالی که ایل بزرگ کلهری زبانی در ناحیه دالاهو به نام گوران خوانده میشود

۲. عبدالملکی ها نیز  که ایلی ماچو زبانند و چند سده پیش به شمال ایران تبعید شده اند، خود را هیچگاه گوران ننامیده اند، بلکه خود را کورد و زبان خود را کردی می خوانند.

۳.برخلاف پندارهای غلطی که شرقشناسان طرح کرده و اکنون در بین طیفی هایی از جامعه ما پذیرفته شده است،  مفهوم گوران مترادف قومیتی یکجانشین و  مفهوم کورد  به هیچ وجه برابر با چادرنشین نبوده است.  زیرا از سویی از ساکنان برخی از شهرها و یکجانشینان برخی از مناطق به عنوان کورد نام برده شده است . همچنین منابع متقدم از جورقان و جبارقه و.. (که معمولا برابر گوران پنداشته میشود) در ردیف سایر قبایل کورد نام برده اند. در سده هشتم شهاب الدین عمری نیز  به روشنی ‌از الکورانیه به عنوان یکی از قبایل کورد نام برده است. در دوره های متاخر تر نیز برخی از گروههای ماچوزبان ( در زعم برخی گوران ها) مانندعبدالملکی ها و باجلانها و شبکها، سازمان اجتماعی قبیله ای داشته اند.

۴. مفهوم گوران حتی در منابع محلی چند سده اخیر، بسیار مبهم به کار رفته و به قطعیت نمیتوان گفت که منظور از آن گروه زبانی یا قومی خاصی بوده است. شرفخان بدلیسی در مواردی  و برخی از منابع تاریخ اردلان در بسیاری جاها، مفهوم گوران و کلهر را به جای هم به کار برده اند . با وجود اینکه منابعی مانند ملا محمد شریف قاضی در کتاب زبده التواریخ و مستوره در تاریخ اکراد و ریچ، اردلانها را گوران یا اکراد گوران معرفی کرده اند، اما بعضا همین منابع در روایت گرفتن قلعه پالنگان به دست هلو خان اردلان، اردلانها را در مقابل گوران تعریف کرده و از بازپسگیری قلعه پالنگان از سوی هلو خان اردلان از گورانها سخن گفته اند.

۵.بدلیسی حتی گوران را در معنای جغرافیایی و به معنای سرزمینی خاص و البته کردنشین، به کار برده است.

۶. واژه گورانی، که منسوب به گوران  است در معنای « سبک ادبی خاصی در کردستان» و گاه «گونه ادبی زبان کوردی » نیز به کار رفته است. در این معنا لفظ گورانی به گونه ادبیِ زبان رایج در جنوب مناطق کردنشین اطلاق میشد.

۷. در اورامان و بسیاری دیگر از مناطق کردنشین تاکنون نیز لفظ گورانی در معنای  سبکی خاص از « ترانه» و «آواز» به کار میرود و حتی با تعیمم معنایی آن، مفهوم مطلق ترانه و آواز از آن برداشت میشود؛ به طوری که علاوه بر گورانی کوردی، گورانی فارسی، گورانی ترکی ،گورانی عربی ، گورانی سنتی و گورانی پاپ هم میگویند.به رغم تمام ابهامات و پیچیدگیهایی که درباب مفهوم گوران وجود دارد، صرف نظر از اینکه مصداق تاریخی مفهوم گوران چه بوده است، منابع تاریخی در کورد دانستن گورانها اتفاق نظر دارند.(سعیدی، مدرس، کاناڵەو تاریخوو هەورامانی ۹۹)

ئەوە ک دیارە گوتار من و ئەویتر یەکێگ لە کار و کاردانەوەیل ئمڕوو لە گوتار شوناس لە کرماشانە ک ئی بابەتە لە دوو ناوچەی هەورامی و لەک وەرچەوگرترە. هەڵبەت وەیشت(شدت) ئی جوورە نووڕینگە فرە نییە و تەنیا چەند کەس و گرووهێگ گرێدنەو.

ئێستە «گوتار شوناس» لە «کرماشان» ها ژێر کارگەری چەندین «کەسیێتی سیاسی» ک ڕێ ئەڕا ئەمر سیاسی تایبەت وەی ناوچە گرتێیە. لەواقع لە نەبۊن یەی «گوتار شوناس» ئەمر سیاسی پەیوەندیدار وەگەرد «شوناس سیاسیی کوردی» لە بەشێگ لە پارێزگای کرماشان وەپەراوێز ‌کەفتێیە. 

دەربارەی گوتار شوناس«ئەفشین غوڵامی» بەرپرس و سەرنۊسەر گۆڤار«ئەندێشەی رەخنەیی» لە پۆست ئینستاگرامیی لە سەر ئینستاگرامەگەی لە ژێر ئی سەر دیڕە ک (نەتەوەخوازی بابەت بنچینەییگ ئەڕا کوردە و ئی پرۆژە نەبایس بکەفێدە پەراوێز)، نۊسێد:«مەفهووم کورد بایس هەم لە قاچاخ و هەمیش لە قۆرخ دەرباید تا بکەفێدە بان گەر حەقیقی خوەی .یەکم، هەر لە سەرەتاوە، پرۆسەی نەتەوەخوازی کوردی وەدەس چین رووشنهۊیر نەۊ، بەڵکم یە جەریانەیل سیاسی بین ک وەنەبۊن فەلسەفەی ئەندێشەتەوەری لە گۆڕەپان کۆمەڵایەتی کوردستان، ڕەوڵ ڕووشنهۊر کایە کردن و ئی جەریان وەرەو ئاغار دڵخواز خوەیان بردن. دویەم، کورد بۊن بایس لەقاچاخ دەرباید و تەنیا هەڵگرێ بار مەفهوومی ئەڕا بەش دیاریەگ لە کوردستان نەود. یانێ هەڵەیەیل ستراتژیکێگن ک نەتەوەگەرایی کوردی دەرحەق مەفهووم کورد و کوردبۊن کردێیە ک بەشێگێ قەرەبوو نیەکریەن. نموونەی وەپەرواێز کەفتن هەورامی و لەک لە پرۆسەی وەشوناس کردن مەفهووم کورد لە کوردستانە ک ئمڕو ئدعای هوویەت و زوان جیاواز کەن؛ لەحاڵێگ هەر کەس توزقاڵێ سەواد بیاشتوود و وەل بەڵگەیل و واقعیەتەیل مێژوویا سەروکاڕێ بوو، زانێ؛ یانە ستۊن سەرەکی زوان و شوناس کوردین.»(غلامی، اینستاگرام، ۹۹)لە وەراوەر ئی نووڕینە، «کەیهان عەزیزی» نۊسەر ناسریای هەورامی، وێڕای قبووڵ ئی وتەی غوڵامییە، ڕخنە لەلێ گرێد و لە پۆستێگ لە  «کاناڵەو تاریخوو هەورامانی» نۊسێد:«یادداشتێو جە دۆستی ئازیزی، کاک ئەفشین غولامی، جە کاناڵەو تاریخوو هەورامانی پەخش کریانەوە، منیچ پەیلواو وێم سەرەتا پەی پاڵپەشتی و دمایچۆ پەی زانیاری زایاتەری، چن سرنجێ وزوو سەرو باسەکەی، چون بابەتەکە لاو منیچەوە کە پارێزگاو کرماشانیەنە مژیڤوو یاگێ بایەخییا. سەرەتا نەتەنیا چەنی ڕۆح و ئامانجو باسەکەو کاک ئەفشینی هیچ لاریم نیا، تەنانەت چن لێوە بە یاگەیچش مزانوو. ئینە کە ئی جۆرە باسێ ناوچەو کرماشانیەنە زیاتەر گەڕاڵە کریان عالتەرین دەسکەوتا. چا یاگێنە ماچۆ: “نەتەوەخوازی بابەت بنچینەییگ ئەڕا کوردە و ئی پرۆژە نەبایس بکەفێدە پەراوێز!” تەمام ڕاس ماچۆ، مشیۆ نەتەوەخوازی پێسە گوتارێوی جە سەرپاکو ناوچەکانە پەرەبسانۆ. یانی گوتاری کوردی مشۆ یەکسەرە کوردانە بۆ، بە دوور بۆ جە ڕۆحیەتی ناوچەگەری و زارچیەتی و عەشیرەگەری و باڵباڵێنی دەمارکرژانە. پەوچی گوتاری نەتەوەیی موازۆ گردگیرانە و بەبێ هەڵاواردەی پەرە بسانۆ. بەڵام ئەگەر چی بارەوە کەموکوڕی و خەسارەتی فرە وینمێ، بەباوەڕو من خەسارەکێ ئاڵۆز و فرە لایەنەنێ. نیازشا بە پەیجۆری زیاتەری هەن. باسەکەو کاک ئەفشینی هەرچن گێڵنەرو ڕاستییا و واقعیەتی گێڵنۆوە، بەڵام جاران ئا جۆرە شیکەردەیە زیاتەر سادەکەردەو کێشەکەیا، تانوپۆ واتەکایچ نمەتاوۆ چڕوپڕ و تەریب بە تەریب بابەتەکەی پێکنۆوە. ئا شێوازە شیکارییە زیاتەر یەک نیمەو لێوانەکەی وینۆ. ئا خەسارە کە کاک ئەفشین بە یارمەتی دوێ کەلێمێ “قۆرخی” و “قاچاخی”، بەتەمان شەنوکەوش کەرۆ منیچ پێسە خەساری قبوڵما، هەرچن ڕەنگا من بە پەیلواو وێم دوە کەلیمەکەی فرە گونجیا و پەڕ بە پۆسو بابەتەکەی نەزانوو، لانیکەم کریۆ دەسەواچێ گونجیاتەرێ بێزمێوە. بەڵام ئەگەر وردێ بیمێوە ئی خەسارە پلان و ئامانجو هیچ ڕۆشنویر و لایەنێوی نەبیەن، هەرچن ناڕاستەوخۆ ڕەنگا یارمەتی دۆخەکەیشان دابۆ.(عه‌زیزی، کەیهان؛کاناڵەو تاریخوو هەورامانی، ۱۳۹۹)

فەرهەنگ سیاسی و گوتار شوناس

شێواز هەڵسوکەوت حکوومەتەیل و شاروەندەیل کورد، تایبەتی لە دەوران مودڕنیتەی سیاسی لە ئێران بەسریاسە چەندین فاکتەر فرە کارگەر مێژویی، واتە فاکتەرەیلێگ جوور «هژمۆن ئایینیی ئسڵام شیعی»، نەبۊن یەی «حکوومەت خۆجەیی کوردی»، «لە ناوبردن ناوەندداری یارسان» و «وەناوەندبۊن کرماشان جوور ناوەند هۊرمان شیعە»، «دابڕان سیاسیی لە کوردستان سۆنی» و هەر ئەیجوورە «تاویان کورد شۆڕشگەر هەڵگر هۊرمان کوردایەتی» لە مودڕنیتەی ناوینی لەی ناوچەیلە، جوورێگ فەرهەنگ ئەڕا زاڵ بۊن فەرهەنگ باڵا دەست ئەوەیتر(شوناس ناوەندی) ساز کرد. لێرە تەنیا «پێکهاتەیل» وەرپرس نین، بەڵکم «کارلێکەرەل کورد» ئی ناوچەیشە وەرپرسن و پێویستە ئی بابەتە جوور یەی گەردیان دیالکتیکی تماشا بکریەید.

هێزەوگرتن هەست «کوردبۊن» لە کرماشان وەبەراوەرد وەل ناوچەیل سەرەوەی کوردستان کەم هێزترە، وەڵام ئمڕوو وەهووکار «ئامرازەیل ڕاگەیاندن» و «تووڕەیل کۆمەڵایەتی» و «رووداوەیل ناوچە» پەیوەندیدار وەل کێشەی کورد، مەکینەگەی داگیرسیاس. جاران پێشەنگداری ئی جۊلیانە لە ژێر کارگەری «هزر حزبی» بۊیە، وەڵام ئیسە فرە ڕەهەندە. لەواقع «ڕاگەیاندن و توڕەیل کۆمەڵایەتی» تۊیەنسنە لە غیاب ویر-گوتار گشتگیر کوردی ئی خەسپەنە وە مل بگرن، ک تا ڕادەیگ جیی  پڕەو کردنە، وەڵام تەمام‌کەرەوە نیین.

دەربارەی «گوتار شوناسی کورد»، چ لە مێژوی جۊلانەوەی کوردی لە دەوران هاوچەرخ و چ لە ویەردە هیچ کات، گوتار شوناسیی یەکدەستێ لە سەرجەم کوردستان بوون نێاشتێیە تابتۊیەنێ ئاکار سیاسی و خەون سیاسی یەکدستێ هەم لە سەرجەم کوردستان وهەمیش لە کرماشان وە دی بارێد. لە واقع لە دریژەی مێژو بەشێگ لە خسارناسیی ئی بابەتە کەفیدە ئەستۆی خود کوردەیل. واتە، بەشێگ لە «ئەویتر کورد» خود «پێکهاتەیل کورد» بینە و گوتارەیل خۆجەیی کوردی یا غەیر کوردی پانتایی زەین تاک و کومەڵگای کوردی گرتنە. ئەڕا نموونە، هەر دەم ک باس کرماشان کەیم واجبە ئی واقعیەتە بزانیم ک وەهووکار ساڵیان ئازگار زوڵم لە یارسان، ئەویتر «گوتار یارسان» گوتار «سیاسی ئایینی سەردەست و حکومەتەیل هاوچەرخ» ن. لە شوونێگتر ئیمە لە پارێزلای کرماشان وەگەرد چەند فەزای جیاواز رۊوەڕۊییم. یەکم فەزای ڕوانسەر و جوانڕوو و پاوەس ک هەم لەبار ئایین و هەم لە بار کەلتوور سیاسی تا ڕادەیگ نزیکی وەل کەلتوور سیاسیی ناوچەی سۆرانی و هەریم کوردستان دێرن. لەلایگتر گوتار یارسانە ک گوتار یەکدەسێگ نین وەڵام وە هووکار ئەویتر ئایینی، گوتار تایبەت وەخوەیان پێا کردنە. ناوچەی کەڵهوڕ و زەنگنە و کۆلیایی و بەشێگ لە پێکهاتەی لەکیل شیعەیش، مەیلەو گوتار ناوەندیین. هەلبەت لێرە مەبەست لە مەیلەواری، هاوڕییی وەگەرد حکوومەتا نییە، بەلکم مەبەست رەواج داشتن گوتار ناوەندی لەی ناوچەیلەسە.

هۊرمان گشتی

ئیمە لە مێژو سیاسیی هاوچەرخ کورد لە ئێران، وەل چوار دەورەی زەمانی ڕۊوەڕۊییم ک بریتین لە:

یەکم) دەورەی کۆمار کوردستان

دویەم) دەورەی شوڕش ساڵ 57

سێیەم) دەورەی جەهانیبۊن و وەدی هاتن کاناڵەیل ساتلایت کوردی جوور مد تی ڤی و… 

چوارم) دەورەی شەڕ عراق و دامەزریان حکومەت هەریم کوردستان 

پەنجم) لە ساڵ 2011 وەرەو ئیلا و سەردەم تووڕەیل کۆمەڵایەتی

تایبەتمەندییەیل هەر یەک لەی دەورەیلە کارگەری لە بان کردار سیاسی و هۊرمان گشتیی کوردستان ناس، وەڵام ئی کارگەرییە لە کرماشان کەمڕەنگتر بییە و بێجگە دوو خاڵ دۊیایی، کەش گشتی کرماشان وەگەرد گوتار یەکم و دویەم کەمتر ئاشنا بییە و وێنای یەی کرماشانی لە «کورد بۊن»، کەمتر ڕەنگ «کورد سیاسیی شوناس تەوەر» وە خوەی گرتییە ک هەلبەت ئی وێنا لە ئێسەوە تا ڕادەیگ ڕەنگ گۊیەڕانێیە.

وەشێواز نەریتی و لە نووگرایی هاوچەرخ، وەگشتی کورد لە پارێزگای سنە و ورمێ سبارەت وە کێشەی کورد تا ڕادەیەک نزیکایەتی فکری دێرن. ئەگەر وەگشتی بتوایمن بنووڕیم ، بێگۆمان کرماشان لە ڕەوت ناسیۆنالیزم کوردی مەنیەسە جی، وەڵام ئەگەر تایبەتمەندیەگانی لە رۊ سیاسی و کۆمەڵایەتی لە وەرچەو بگریمن، تۊنیم ئەوە بۊشیم مەکینەی نەتەوەگرایی کوردی لە کرماشان تایبەت لەناو رووشنهۊرەیل شوناس تەوەرێ دۊنییەید، وەڵام جۊلەی کەم هازێ دێرێد. بەشێگ لەی کەم هازییە ها لە ئەستۆی دەسەڵاتەیل هاوچەرخ، وەجوورێگ ک وەئامرازەیل جیاواز، کارلێکەرەیل خسنەسە ناو تەنگاو هەژمۆنیکێگ و زاڵبۊنیان لە ناو ناخیان چەسپاننە. لە واقع «خود سیاسی» کارلێکەرەیل سەنریاس و فەرهەنگ سیاسیان لە غیاب «خود نەتەوەیی» ون‌ کریاس.

وەرساخت گوتار شوناس

ئەڕا سازین «گوتار شوناس»، پێویست وە «هێز»، «ڕاگەیاندن» و «ڕژیم سیاسی»یە ک لە ئێسەوا کورد لە کرماشان خاون ئی ئامرازەیلە نییە تا بتۊیەنێ «گوتار شوناس کوردی» بخۆڵقنێد. بەشێگ لەی وەرساخت شوناسییە پێویست وە تیۆریسازی دێرێد. ئەڕا «گوتارسازی» هەوەجە وە «گەورە گێڕانەوە» و وێنایەگە تا گشت خوەیان لەو گەورە گێڕانەوە بۊننەو. واجبە سەرەتا یە ئاوەز بکریەید ک وەگشتی خەڵک کرماشان و ئیلام چ گێڕانەوەی شوناسییگ لە خوەیان دێرن. واتە، ئایا مەردم ئی بابەتە قەبووڵ دێرن ک خوەیان لە ژێر ئی گەورە گێڕانەوەیلە قەبووڵ بکەن؟ ئەڕا نموونە ئەڕا بەشێگ لە «هووز لەک» ئی گەوڕە گێڕانەوە قەبووڵ نیەکەن؟ 

ئەڕا وڵام ئی پرسیارە بایس ئاوڕێگ لە «ماتریالیزم مێژویی» کورد لەی ناوچەیلە بێیەیمنەو.«مارکس» ئۊشێد: «دووخ مرۆڤ دەرئاوشتەی دووخ مادی مڕۆڤەیلە.»هەر وەی رو، بێ ناسین سیاسەتەیلێ ک ئەڕا پوچ کردن زەین خەڵک لە گوتار شوناس کریاس، شرۆڤە و پێناسەیگ لەی ناوچانە بکەیم، ڕی وە هەڵە چیمنە.

من تووام ئی بابەتە وەی شێوازە شییەو بکەم ک ئیمە یەی «کانتکست» یا درۆسترە بۊشم یەی «فەزای گشتی» دیریم ک چەندین گوتار کوردی لەناوێ وەشێوەی دیالکتیکی هەڵسوکەوت کەن. ئی فەزا وە واتای فەزا گشتییەگەی «هابرماس» نییە ک تاکەیل وەشوون «کارلێک پەیوەندی» یا پێاکردن خاسترین کارلێک پەیوەندی بوون، بەڵکم ئی فەزای گشتییە خاون چەندین بەربەست و کەلینە ک ڕێ ئەڕا درس کردن گەورە گێڕانەوە یا «کارلێک پەیوەندی کۆمەڵی» ناهامارەو کردێیە و لە سەر وە بڕێگیان ئاماژە کردمە.

زوان جوور گوتار شوناس

فردیناند سوسوور ها لە سەرئی باوەڕە: «پەیوەندیی ناوەین وشە و مەفهووم[داڵ و مەدلوول] پەیوەندیی دڵخوازێگە. هۊچ پەیوەندیی زاتیێ لە ناوەین دار و مەفهوومەگەیا نییە. وشەیل واتا و مەفهوومەیلێان وەپێی جیاوزایێ ک وەگەرد ئەو باقی وشەیل و مەفاهییم لە یەی سیستەم زوانی دیارییا پێا کەن. «پیا» وەی هووکارە واتادارە ک لە وراوەر داڵ «ژن» دانریەید. هەر لێوا «کورد» وەیخاترە واتادارە ک لە ڕۊوەڕۊبۊنەوە وەڵ داڵێگ ترەکەو وسیەید.» سوسوور باوەڕێ یەسە ک «زوان» هەم جهان و هەمیش  شکڵدەر زەین مرۆڤە.  «زوان» هێز چاڵاکێگە و دایم لە جۊلیانە. «ڕۆڵان بارت» ئۊشێد: «زوان لە ژێر کارگەری ئارمانج‌خوازی زاوزێ بوود و هەر وەی خاترە، ئاست ناخۆدئاگا، بوودنە هووکار خوەدوەدەسدان زەین».

لە دەورەی مودڕن ئەدەبیات سیاسی و شۆڕشگیڕانە لە ناو «زوان کوردی»، وەتایبەت «کوردیی سۆرانی» و «کوردی کورمانجی» شکڵ گرت و تۊیەنس گوتار وەلێ بسازێد و دۊیاییش وەیارمەتی «حکوومەت هەریم کوردستان» و ئامرازەیل ڕاگەیاندن، «زوان کوردی» و «گوتار شوناسی کوردی» کەفتە ژێر ئارمانخوازی و پانتایی هۊرمانی کوردیی سۆرانی و کوردیی کورمانجی؛ چشتێ ک لە کرماشان غیاب داشت و دەرفەت ئەڕا پەڕە پێاکردن زوان کوردی نەڕەخسان. ڕاستە «گۆران» جوور زوان ئەدبی و ئایینی لە دریژەی هزاران ساڵ وەناوەندی کرماشان گوتار زوانیی هاوبەشێگ لە ناوچەی فرەیگ لە کوردستان وەدی هاوردۊ، وەڵام لە دۊیای شەر جهانی یەکم و جۊلانەوەی سیاسی کورد عراق و ترکیە، پێگەی ئی ناوەندە گۊیەڕیا و زوان سیاسی-ئایینی-شعری و کۆمەڵایەتی وەرەو ناوەند و سەرەوە ئاڵشت کریا. لەواقع لە «دەورەی نووگرایی»، «زوان گوتار سیاسی کورد عراق و هەرلێوا بەشێگ لە کودستان ئێران» بییە گوتار قاڵب، لە حاڵێگ ئی شێوەزارەیلە ک لە کرماشان حزور دێرن، بنیان ها لە ویەردەی ئی ناوچەیلە و ڕیشە خوەیان لە نواندنەوی فۆلکلۆر و قارمانیێتی ئێڵی و حماسەی شەڕەیل عەشایری پێا کەن و دەرفەت پێا نەکردنە ک بوونە زوانێگ ئەڕا مودڕنیتەی سیاسی لە کرماشان و کوردستان.

ئاکام

 مەبەست ڕەسەن ئی وتارە کۆلینەوەی ئییە نییە ک ئەڕا خەڵک ڕاکیشان «گوتار کوردی» نیەون، بەڵکم ئامانجێ یەسە ک بۊشێ: «گوتارێگ لێوا شکڵ نەگرتێیە ک بوودنە داڵێگ ئەڕا ڕاکیشان کۆمەڵان خەڵک وەرەو گێڕانەوەی کوردی لە گوتار هێز». هەر چەند ئمڕوو دەور تووڕەیل کۆمەڵایەتی یەکجار گرنگ و کارگەرە لە بنیاتنان گێڕانەوەیل جووراوجوور کوردی لە شوناس و سیاسەت، وەڵام لەبنەماوە ژێرخان و فامێگ لێوا ک وە پێی بنەمای«خوەدسازی و ئیمەسازی لە گوتار شوناس» بوود لە دەوران مودڕنیتەی سەرەتایی و مودڕنیتەی لەحاڵ گوزار و وەئێستەیشەو لەی ناوچەیلە شکڵ نەگرتێیە ک بوودنە خاڵ وەرچەرخان ڕاکیشان خەڵک وەرەو «گوتار شوناس کوردی». وەگشتی بوود ک بۊشیم لە پارێزگای سنە و ورمێیش هێز گوتار کوردی هەوراز و نشێو دێرێد، وەڵام وەهووکار کارگەری بویەرەیل کوردستان ترکیە، سمکۆ شکاک، کۆمار کوردستان لە مەهاباد، هەر لێوا بویەرەیل دۊیای شۆڕش 57 لە ناوچەی موکریان و ئەردەڵان جوورێگ لە گوتار کوردی(ڕاست و چەپ) لەی ناوچەیلە بوون دێرێ ک باڵ کیشنێدە سەر کەش سیاسی ئی هەریمەیلە. ئامانج ئەوە نییە ک بۊشیم ئاست و هێز ئی گوتارە لە مەهاباد و سنە چەنێگە، بەڵکم وەگشتی تۊیەنیم ئییە شییەو بکەیمن ک کارگەرییێ فرەتر و وەرچەوگرترە لە چەو ناوچەی غەیر سۆنی‌نشین کرماشان.

لەلایگتر، لە کەش کۆمەڵایەتی ئمڕوو کرماشان وەهووکارەیل جیاواز، «وەپەراوێز کەفتن» بییەسە درۆشم و وتارێگ تا بڕێگ ئەڕا «وەمەتن هاتن» وە تەڵپا ئەڕا سازین گوتارەیل شوناسی بکەفن. ئییەک شوناس تۊیەنێد وەڕووژ و ڕۆچوو بوود و تاکەیل یا گرووهەیل قەومی تۊیەنن وەدڵخواز خویان هەر جوورە ک تۊیەنن پێناسەی خوەیان بکەن، لە تایبەمەندی جهان هاوچەرخە؛ وەڵام ئییەک ئەڕا وەمەتن هاتن ڕێڕەو مێژو و ڕاستیەت دیرووک وەگۆڕان بارن، دابڕان مێژویی و لەیەک دەرچوون ئەڕا وەرساخت گوتارێگە ک پشت و کۆمەڵێگ چەمک و ئایدیای سیاسی و کۆمەڵایەتی هەنووکەیی بەساس ک یا لە ناوخۆ ئەو گرووە و جەماوەرەیلە وەدی هاتێیە یا کووشانێگ سیاسییە ک ڕیشە لە داخوازەیل سیاسیی‌ترەک دێرێد.

کۆمەڵگای کوردیی کرماشان، کۆمەڵگایەگ فرەچەشنە ک پێکهاتێیە وەکۆمەڵێگ شێوەزار و هووز و ئایین و ئایینزا. تایبەتمەندیەیل مودڕنیزم و کارگەری سیاسەتەیل فەرهەنگی-کۆمەڵایەتیی لە سەد ساڵ ویەردە لە سەر کرماشان، ئی چەم‌ئایژە(چشم انداز) دێده پێمان ک سەرەڕای ئەوەک پێویستە تایبەتمەندی ڕەگی و ڕیشەیی ئی هووزە و شێوەزارەیلە بپارێزریەی؛ لە هەمان کات هەوەجەس ک «گوتار کوردی»، جوور یەی گوتار شوناسی بوودنە داڵ ناوەندی ئی هووز و ئایین و ئایینزایله، چۊنک، هەر جوورە وەدەستخستن ماف زوانی یا ماف سیاسی چ لە چوارچوو ئمڕوو ئێران وە چ لە قاڵب گۊیەڕیانکارییەیل ئداری و سیاسی و پارێزگایی، بوودنە هێز چانەلێدان ئی پێکهاتەیلە. لەواقع کاتێگ ئی پێکهاتەیلە تۊیەنن وە ماف خوەیان بڕەسن ک یەی داڵ ناوەندی بتۊیەنێ لە وەراوەر ئەویتر دەسەڵاتدار، گوزارش لە مافەیلیان بکەید. هەر کەس لە ئی پارێزگا بژیەی زانێ جیاوازی ئەوتۆ و وەرچەوگرێگ لەناو ڕیشەیل کەلتووری و زوانی ئی پێکهاتەیلە نییە و هەم مێژو و هەم تایبەتمەندییەیل زوانی و فەرهەنگی شایتی لە یەکانگیر بۊن شوناس ئی پێکهاتەیلە دەن. وەیخاتره کۆوبین لە دەور «هۊرمان و گوتار شوناس کوردی» پێناسەیگە ک لە غیاب جۊلەی سیاسی، تۊیەنێد ئەمر سیاسی بخۆڵقنێد و ئەڕا وەدەستخسن مافەیل ڕەوا، دەور ڕێکخەر بۊنێد.

لە کوتایی، «ئابرڵ و هاوکارەیل»ێ لە سەر ئی باوەڕنە ک، ئەگەر دووخ بنەمایی ئەڕا زندەوەری یەی کۆمەڵگا نەود، هۊچ کۆمەڵگایێگ پاوەجی و مەنێگار نیەمینێ. ئی شەرایتە بریتیین لە: 

– نەبۊن جەماوەر کافی 

– جەماوەر خەمسەرد

– شەڕ گشت لە دژ گشت

هەر کۆمەڵگایەگ تۊیەنێد لە ئەگەر تاویان لە ناو کۆمەڵگا و زوانتر لە ڕێ[گرێدان، داگیر و] و نموونەیلتر وەکوتایی باید. کۆمەڵگای کوردی لە کرماشان ئەگەر نەتۊیەنێ وەپێی خسڵەت فەرهەنگی، کۆمەڵایەتی خوەی بەردەوام بوود و ئەڕا ماوەی ئازگارێگ لە ژێر کارگەری سیاسەت، میناکەیل فەرهەنگ دەسەڵات ناوەندی بمینێ بێ ئەوەک چشتێگ ئەڕا چەرچ و بەرچ بیاشتوود، لە دریژ خاین[تاویان، گرێدان و داگیر] ڕیشەیل شوناسیێ وشکنێد.

سەرچاوەیل:

-صلاح الدین، قادری؛ نبوی، سید حسین؛ سالمیان، احمدرضا(١٣٩٨)، عقاید قالبی گروه‌های قومی کُرد کرمانشاه درباره تلقی از یکدیگر و پیامدهای آن، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره بیستم، شماره ۱، ص ۳-۲۵

-عضدانلو، حمید، سیاست و بنیان‌های فلسفی اندیشه سیاسی (۱۳۸۹)، تهران: نشر نی

-گل محمدی، احمد؛ آسیب‌‌شناسی آموزش تاریخ سیاسی (١٣٩٨)، پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ، شماره چهارم، ص ۲۲-۵۵

-موفه، شانتال؛ درباره امر سیاسی(۱۳۹۱)، ترجمه منصور عباسی، تهران: نشررخداد نو 

-وبر، ماکس؛ دانشمند و سیاستمدار(۱۳۹۰)، ترجمه احمد نقیب‌زاده، تهران: نشر علم 

-داد، سیما؛ فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی(۱۳۹۰)، تهران: نشرمروارید 

-یارمحمدی، لطف‌الله؛ گفتمان شناسی رایج و انتقادی(۱۳۸۳)، تهران: نشر هرمس 

-مک دانیل، دایان؛ مقدمه‌ای بر نظریه‌های گفتمان، مجموعه مقالات گفتمان و تحلیل گفتمانی، ترجمه حسینعلی نوروزی(۱۳۷۹)، تهران: نشر فرهنگ گفتمان 

-های، کالین؛ درآمدی بر تحلیل سیاسی؛ ترجمه احمد گل محمدی (۱۳۸۵)، تهران: نشر نی 

-سروستانی، رحمت الله صدیق؛ قلی پور، سیاوش؛ حاشیه ای بودن و شکل گیری هویت اجتماعی قوم لک ، (١٣٩٨)، مجله جامعه شناسی ایران 

-کرمخواه، بهرام؛ بررسی و تحلیل روند تحولات نظام شهری(۱۳۸۹)، مطالعه موردی:استان کرمانشاه فصلنامه پایدار، دوره دوم شماره یکم ص ۲۲-۹۸

-تاجیک، محمدرزا، جهانی شدن و هویت، هویت ملی و جهانی شدن(۱۳۸۳)، تهران: موسسە تحقیقات و توسعە علوم انسانی دانشگاە تهران 

-گل محمدی، احمد؛ جهانی شدن، فرهنگ و هویت،(۱۳۸۱)، تهران:نشر نی 

-سیدمن، استیون؛ ترجمه جلیلی، هادی؛ کشاکش آراء در جامعه‌شناسی۱۳۸۱ تهران:  نشرنی 

کشاورز، حامد؛ نگاهی به مفهوم امر سیاسی کار اشمیت(۱۳۹۵)، مجله تخصصی دانشگاه فردوسی ، شماره ۸۸، ص ۵۶-۷۶

سجادی، مهدی؛ فاجعه حلبچه؛ لکه ننگی بر پیشانی سیاه ناسیونالیسم ساختگی و شوونیستی کُردی(۱۴۰۰) روزنامه روژان، شماره ۴۷۷، ۲۲ فروردین

 سعیدی، مدرس؛ «گوران»پژوهی و لزوم توجه به ظرافتهای آن(۱۳۹۹)، کاناڵەو تلگرام تاریخوو هەورامانی، ۲۳ آذر

عەزیزی، کەیهان؛ پەیلواو پەی نووسینو ئەفشین غوڵامی(۱۳۹۹)کاناڵەو تلگرام تاریخوو هەورامانی، ۲۴ ئازه‌ر 

غوڵامی، ئەفشین؛ کرماشان، کورد و ناسیۆنالیزم؛ مەشرووتە(١٣٩۹)، مانگنامەی ئەندێشەی رەخنەیی، سال یەکم، ژمارەی سەشم و هەفتم لاپەری ۵

Laclau, and, mouffe(1985), Hegemony and socialist strategy: Towards a Radical Democratic Poilitics. London, vreso

Laclau(1994), New Reflection on the Revolution of Our Time. London, vreso

Laclau(2013), The Making of Political Identities. London, vreso