اندیشه هابز، ماهیت الهیاتی دارد

محمد ایمانی

اگرچه مفسّران بدرستی به این نکته توجّه نشان داده‌اند که هابز الهیّات را از پولیتیک(و از فلسفه) اخراج می‌کند تا جایی برای یک آموزهٔ سکولار از دولت باز کند، اما اندیشهٔ سیاسی‌ای که او بویژه در دو کتاب لویاتان و دربارهٔ شهروند بسط داد ریشه‌های الهیّاتی بسیار عمیقی در عهد عتیق داشت. هابز را به اعتبار نظریهٔ قرارداد، بنیانگذار فلسفهٔ سیاسی مُدرن می‌دانند. نظریهٔ «قرارداد» صورت سکولار «پیمان»ی است که یَهوه با بنی‌اسرائیل بست و بواسطه این پیمان به بنی‌اسرائیل ماهیّتی سیاسی داد، یعنی آنها را ذیل یک قانون (فرمان الهی) تبدیل به یک اجتماع سیاسی کرد.

پس از «عروج عیسی» گویی مسیحیان به حال خود رها شده بودند بویژه در مناسبات سیاسی بلاتکلیف ماندند. اناجیل چیزی دربارهٔ نظم اجتماعی-سیاسی نمی‌گفتند. آگوستین در مدینهٔ الهی آموزهٔ «دو قلمرو» (قلمرو الهی/قلمرو دنیوی) را از عهد جدید گرفت و مبنای تأسیس اندیشهٔ سیاسی مسیحی قرار داد اما با قدرت گرفتن کلیسا در سده‌های بعدی وضع به هم خورد و مشخصاً از عهد پاپ “اینوسنت چهارم”و منازعهٔ او با قیصر و داعیهٔ او بر حکمرانی دنیوی و تکفیر آگوستین قدّیس -با این ادّعا که نظریّهٔ دو قلمرو او آموزه‌ای مانوی-دوآلیستی است- کلیسا تبدیل به قدرت دنیوی بزرگ و تعیین‌کننده‌ای شد.

حکومت کلیسایی تا قرن شانزدهم با همهٔ جنگ و نزاع‌هایی که با حکومت‌های عُرفی داشت به رابطهٔ متعادل نسبتاً پایداری با آنها رسیده بود، اما با اختلافی که در وحدت کلیسا با ظهور پروتستانتیسم افتاد، نائرهٔ جنگ‌های مذهبی برافروخته شد. کسانی بر این باورند که این جنگ‌ها در نتیجهٔ سکوت کتاب مقدّس دربارهٔ امور سیاسی و بلاتکلیفی مسیحیان در تنظیم مناسبات سیاسی پدیدار شدند. هابز با بازگشتی به پیمان یهوه با بنی‌اسرائیل، راه‌حل خروج از بحران در دوران عسرت عیسوی را پیمانی جدید دانست: پیمان مسیحیان با دولت مطلقه.

بنابر آنچه گفته شد، آنچه به چرخش هابزی معروف است یعنی «آموزهٔ قرارداد» ریشه‌های عِبری دارد و نه یونانی! و اگرچه صورتی سکولار از پیمان الهی است، اما در هر صورت ضدیّتی بنیادی با الهیّات ندارد، بلکه با یونان و فلسفهٔ سیاسی یونانی در ضدیّت است. با تکیه بر این تفسیر می‌توان گفت شیفتِ پارادایمی هابز در عین ضدیّت ظاهری با الهیّات، بیش از هر چیز ضدّ ارسطو و ضدّ یونان است و در گسستش از پارادایم ارسطوییِ پولیتیک، ماهیّتی از بنیاد الهیّاتی-عِبری دارد.