دکتۆر محەمەدئەمین گەناویى

لەگەڵ ئەم وتەیەى ماو تستنگ کە ئەڵێ سیاسەتیش هەر شەرە بەلام بێ بە کارهێنانى چەک ، من ئەڵێم :
شەڕ هەمیشە توندترین و تیژترین ئامرازەکانی سیاسەتە بۆ ئەو کاتانە بەکاردێت کە تێگەیشتن و گفتوگۆ و سازان ئەنجامی نابێت وە بە کارهێنانى چەک وە چۆنیەتى و چەندایەتى بەکار هێنانى وەک کەرەسەى شەر تەکنیک و هونەرى سیاسەتە . بۆ بێ هێزەکان سازان و گفتوگۆی بەردەوام ئامرازە لە سیاسەت بەڵام بەهێزەکان لەسێبەری شمشێری دەستیان سیاسەت دەکەن ، وە هەرکات سیاسەت کردن کەوتە ژێر سێبەری شمشێری بەهێزەکان ئەوا مانا ، ئامراز وە هونەری سیاسەت کردن کورت دەبێتەوە بۆ گوێ رایەڵی و فەرمان بەری بۆ هێزە شمشێر بەدەستەکان تا ئەگاتە ئاستى دەست بەرز کردنەوە . هێز لە هەمو بوارەکانی سیاسەت کردندا وە پانتایی شەڕو کەرەستەکانی بەکارهاتوو لە شەڕا هەر لە تیروکەوانەوە بگرە تا دەگاتە شەڕی ناوکی بۆ ئەمڕۆ پەیوەندیەکی راستەوانەی هەیە لەگەڵ خەون و ئامانجە سیاسیەکان هەروەها لەگەڵ پێشکەوتنی رەهەندە کۆمەڵایەتی و ئابوری و هونەری سیاسە تەکان ( بە کارهێنانى کەرەسەکانى شەر ) .
مێژووی هەموو شەڕەکان نیشانی دەدات کە شەڕەکان هە میشە ئامرازی سیاسەتێک بوون جا دەشێ سیاسەتی ئابوری ، نەتەوەیی ، پاوان خوازی یا بۆ پاراستنی بەرژەوەندی ئابوری بێت . هەر شەڕێک وەکو رووداو کە روودەدات بۆ خۆی پاشخانێکی مێژویی و هەیە کە لەکات و شوێنی جیاوازدا بەهۆی جیاوازی سیاسەتەکان و بەرژەوەندیەکان وەکو ئامرازێک ئامادە دەبێت بەکاربێ و روداو دروست بکات . هەڵبەتە هەم لەکاتی شەڕدا هەم لە دوای شەڕدا دیسان سیاسەتەکان هەم رۆڵ دەبینن لە دیاریکردنی چارەنوسی داهاتوو هەم لە دروستکردنی سیاسەت و دنیا بینی نوێ کە دوبارە روداوەکانی دوای جەنگەکان چ ناوچەیی یان جیهانی بن بەڵگەن بۆ ئەم دەربرینە . لەکاتی رودانی هەر شەڕێکدا ناچار دەبین ئاوڕێک لە مێژوو بدەینەوە بۆ ئەوەی بتوانین ڕەگەز وە ریشەى هۆکارو زەمینە سیاسیەکان ببینین ئەمجار دەتوانین پانتایی ، سنور ، و هەتا روبەری زیان و ئاکامەکانی شەڕ پەی پێ بەرین .
سیاسەت ، مێژوو وە شەڕ پەیوەندیەکی جدلی (Dialectic) ی بەردەوامیان لەگەڵ یەکدا هەیە کە دەتوانرێ لەچوارچێوەی بیری فەلسەفەییدا شڕۆڤەیان بۆ بکرێت . ئەمەش ئەمەمان پێ دەڵێت : ئەگەر سیاسەت لەهەر بوارێکدا بۆ هەر مەبەستێک بریتی بێت لە بەرنامەدانان و ئیدارەکردنی هەر کارو شوێنێ ( مال ، دامەزراوە یان ولات ) بۆ بەدەست هێنانی جوانترین ، باشترین وە مەبەست ترین ئامانج ، وە هەروەها کە شەر کاراترین و تیژترین ئامرازی سیاسەت بێت ، ئەوا مێژوو سێبەری ئێستاو داهاتووە بۆ سیاسەت ، ژیان و روداوەکان لە سەر ئاستى تاکەکان ، میلەتان و هەتا بۆ دامەزراوەو دەوڵەتان و جیهانیش .
بۆ ئەوەی بزانرێت کەی شەڕ وەک ئامرازێک بەکاردێت یان کەی شەڕ دێتە ئاراوە جا لەسەر هەر ئاستێک بێت پێویستە بزانین کە سیاسەت جا هەر سیاسەتێک بێت لە چ شوێنێکدا گەیشتۆتە حاڵی بێ دەرەتان کە لە ئەنجامدا دەبێت پەنا بۆ ئامرازی جەنگ بەرێ .
لەبەرئەوە ئەگەر خوێندنەوەی تەواومان هەبێت بۆ سیاسەت و مێژوو دەتوانین ئاسۆی شەڕە کان و پانتاییەکانی شەرو ئامانجەکانی پەی پی بەرین .
لە روداوەکانی ئێستای ناوچەکەدا کە کوردستان بۆتە چەقی رووداوەکان لە هە موو لایەکەوە بەهەموو توانایەک لەسەر هەموو ئاستێکی ناوچەیی و نێودەوڵەتی تەپلی شەڕە گەورەکان لێ ئەدرێت ( شەرى مێژوو ، جوگرافی ، ئابوری و … هتد ) . هەڵبەتە ئێستا ناوچەکە بۆخۆی لەشەڕی ناوخۆدایە ئەوەتا سوریا لەگەڵ چەندەها گروپی لەگەڵ و دژ ، عێراق بەهەمان جۆر کوردستانی باشور لەگەل داعش و حشدا ، کوردستانی باکور لەگەڵ تورکیا کەئەمەش واتە بەجۆرێک شەڕی ناوخۆ لە تورکیا بەڵام تەشەنەی نەکردووە وەک حالەتى عیراق و سوریا ئەمجار شەڕی تورکیا و ئێران کەلەئێستادا نوێنەرەکانیان بۆیان دەکەن کە لە شەڕی شیعەو سونەیا دیارە لە عیراق و سوریا ، ئەمجار ە شەڕی روسیا ، فەرەنسا وە ئەمریکاو هاوپەیمانانی لەگەڵ داعش وە نا راستەوخۆش لەگەڵ هاوپەیمانانى داعش .
واتە ئێمە لەکاتێک داین کە هەموو شەڕە مێژووی و جوگرافی و ئابوریەکان لەسەر ئاستی ناوچەیی و نێو نەتەوەیی تەپلی بۆ لێ دەدرێت و دەنگى تەپلی شەرەکان دەگاتە هەموو ماڵێک و هەموو تاکێک تەنها ئەوە ماوە دەنگی تەپڵەکە تێکەڵ بێت بە دەنگی یەکەم موشەک لەم شوێنە هەستیارانەی کە دەبنە باروت و ئاگر و بڵاودەبێتەوە بۆ تەواوی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە باشترین حالا ئەگەر بڵاونەبێتەوە بۆ جیهان واتە نەگاتە ئاستی جەنگی جیهانی سێ هەم .
ئێستا سیاسەتی ئابوری ، نەتەوەیی ، جیۆسیاسى وە جیۆ ستراتیجی ئامرازی تیژو کارای خۆی کە جەنگە خستۆتە کار و مێژووش ئامادەیی تەواوی هەیە بۆ شاهیدى رەوایەتى هەر یەکێ لەم شەرانە کە هەموان بەو پەرى توانایان کەرەسە سازى بۆ ئەکەن / خۆیانى بۆ ئامادە ئەکەن بە تازەترین و کوشندە ترین کەرەسەى شەر .
ئەمرۆ مێژوو بەجۆرێک ئامادەیی هەیە نەک هەر بۆ ئێستا بەڵکو پێش ئێستاش کەوتووە بۆ بینینی دواى ئێستا وە رۆڵ بینینی بۆ داهاتو / سبەى . ئێستا لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەراست هەموو جەنگە ئابوری ، جوگرافی ، نەتەوەی ، ئاینی و شارستانی هەتا جەنگی نفوزو سەربازیەکانی تیا چڕبۆتەوە کە هە موویان رەهەندى مێژوییان هەیە وە زۆربەى ئەم ئەم لایەنانەش کە بەشدارى ئەم شەرانە ئەکەن ئەگەر هەموشیان بەبەڵگەى / سەنەدى مێژویی بەشدارى هەر یەکێ لەم شەرانەدا ئەکەن وەک رەوایەت دان بۆ بوشدارى کردنیان جا ئەم مێژوە لە 1400 سالەوە دەست پێ ئەکا تا ئەم چارەگە سەددەى کۆتایی کە لە دواى روخانى یەکیەتى سۆڤیەتەوە هاتۆتە ئاراوە .
رۆژانە گوێ بیستى هاتنى هێزى تازە ئەبین بۆ ناوچەکە و کوردستان هەر یەک بە بیانوو پاساوێ وە هەریەکەشیان هەگبەیەکى مێژویی لە کۆل کردوە وەک بەلگە بۆ ئەجنداى سیاسی خۆیان وە بۆ مافى خاوەنداریەتى ئابورىو جوگرافیایەک و مانەوەو مۆڵگە خستن تیایا . وە هەروەها رۆژ بە رۆژ بوونى خۆیان لە رووى سەربازى ، لۆجستی وە هەواڵ گرییەوە بەهێز تر ئەکەن کە لە ئەنجاما درەنگ یا زوو وە بێ دوو دڵى بە یەکا چوونى / تێادمى – Clash دروست ئەبێ واتە شەرى مێژوو ، جوگرافیا وە ئەجندە ئابوریەکانى هێزەکانى لێ ئەکەوێتەوە ، ئەمەش ئەبێتە مال وێرانیەکى گەورە بۆ خەلکى هەموو ناوچەى رۆزهەلاتى ناوەراست بەتایبەت کە چەکى کۆمەڵ کوژى تیا بەکار بێ کە ئەگەرى تا ئاستى دلنیا بوون بەهێزو نزیکە . لەکاتى شەرە گەورەکانا کەوا لە بەردەم دەر گامانە ئێمەى کورد بە تایبەت لە باشوور قوربانى یەکەم ئەبین لەبەر ئەوەى بێ هێزترین بازنەو لایەنین لەم شەرانەدا چونکە رەگەزەکانى بەرگرى ناوخۆیمان نیە لەبەر چەندەها هۆ کە گرینگ ترینیان بریتیە لە نەبوونى یەکیەتى وە ئەجنداى نەتەوەیی هاو ئامانج و هاو خیتاب لەگەل نەبوونى هیچ دامەزراوەو بنەمایەکى پتەوى ئابورىو دەولەتى وە هەروەها چەندەها هۆى کوشندەى تر کە هەموان ئەى زانن .
لەبەر ئەوەى جەنگەکان لەناوچەدا رودەدات بێ گومان گەلانى ناوچە زیاتر باری جەنگ هەڵ دەگرن و ئەبنە قوربانى وە سەرنەوشتیان بەم جەنگانەوە دیاری دەکرێت ، بەڵام لەهەمان کاتدا ئامادەیی هەموو هێزە کاریگەریەکانی ترى جیهان بەتایبەت روسیاو بەریتانیای گەورە و ئەمریکا بۆی هەیە رەهەندی جیهانی وەربگرێ لەکاتى هەر روداوێکی کتوپڕدا کە هەر یەکێ لەم هێزانە بە تایبەت هێزە بچوکەکان هێڵە مێژووی و ئابوری و ناوچە نفوزیەکان ببڕێ . هەتا لەڕووی سەربازیەوە چەکی تازە و ستراتیجی بۆ ئەوەی ئەزمون بکرێ باشترین جێگا بەکارهێنانیەتی لە مەیدانی شەڕی راستیدا ، وە ئەمڕۆش لەدنیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراست و کوردستان جێگایەک پەیدا نابێت کە هەر هێزێک دەتوانێت چەکی کوشندەى خۆی لە مەیدانی جەنگدا تاقی بکاتەوە ، چونکە خەڵکى ناوچەکە خۆیان بەخاوەنی نازانن و بێ دەسەلات و کۆیلە کراون دەسەڵاتدارانیش کە بە ملهورى خۆیان کردۆتە خاوەن دارى هە موو شتێ لە ولاتەکانیانا تەنها وەک شوێنی تاڵانی و غەنیمە تەماشای ولاتەکانیان دەکەن بێ خەم و بێ باکن بەرامبەر هەر وێران بوون و کارەساتێ بە سەر وەلات و خەلکەکانیانا بێ . لەم بارودۆخەدا کە لە هەموو لایەکەوە تەپڵی جەنگە گەورەکان لێ دەدرێت وە کوردستان بووەتە چەقی ئەم هەمو جەنگانە دەبێت ئەم پرسیارە بکرێت کە رۆڵی کورد ، سیاسەتی کوردى و سەرنەوشتی کورد چی دەێت ؟.
ئەمەی کە پەیوەندی بە ئەم بەشەی باشوری کوردستانەوە هەیە ئەبێت بەراستی وە بەئاشکرا بوترێ کە جێی داخە لەبەر ئەوەى لەم بەشەی کوردستان بەهۆی باڵا دەستی میلیشیای حزبی ، کە هە ژارو بێ بەشە لە هەموو فکرو عەقڵ و خەونێکی سیاسی وە شکست خواردوە لە هەموو بوارەکانى ژیان و سیاسەتا ناتوانرێت چاوەڕێی ئەنجامی باش بکرێت جگە لە دۆڕان و تراجیدیاى گەورە چونکە وەک ئەبینرێ هەتا قوتى ژیانمان بەدەست خۆمان نیەو لە دەست کۆمپانیا بێگانەکان و ولاتانى ترایە وە خەلک دامالراوە لە مافى هەموو خاوەنداریەتیەک و بریار دانێ . هەر لەبەر ئەمەشە وەک لە سەرەوە ئاماژەم پێدا ، کورد بۆتە لاوازترین بازنەو لایەن لە شەرەکانا بۆیە ئەبێتە گەورەترین قوربانى ئەگەر هەرچى زووتر لەسەر بنەماى بەرژەوەندى بالاى گەل و ولات گۆرانکارى ریشەیی و جددى لە بەناو دەزگاکانى حکومەت و کایەکانى ئابورى و بازارو کارگێریانە ، کە بەداخەوە ئەمەش لە خەونێکى خۆش زیادتر نیە بە لەبەر چاوگرتنى ئەم واقعە تاڵەى کە هەیە . لە هەمووش کارەسات تر ئەمەیە لە بەرامبەر ئەم هەموو قەیران و هەرەشانەى بەرۆکى هەموو تاکێک و ولات و نەتەوەو ئێستاو داهاتووى گرتوە کەس مێش میوانى نیە وە کەس هیچى پێ نیە نە بۆ ووتن نە بۆ کار وەک ئەوەى ولات هەموى بوبێتە نمونەى قوتابخانەى زیندووى / راستى دنیا بۆ هیچ و پوچگەرایی ، بەڵام لەگەل ئەمەشا نابێت هیوا بە خەبات و ارادە ببرێ بۆ خەلکان و کەسانێ کە خەونى گەورەو مرۆڤەکانیان هەیە بۆ خەلک و ولات وە تا ئێستاش هەر لە دەروەى ئەم دنیا وێرانەو هیچ و پوچگەرایەدان کە بەرهەم و نمونەى دەسەلاتى میلشیایە .