دوا ڕوانگەی هالفۆرد ماکیندەر بۆ جیهانی دەوری

لە کاتی جەنگی دووەمی جیهانیدا، جوگرافیناسە سیاسییە گەورەی بەریتانی تیۆری هارتلاندەکەی نوێ کردەوە، بە پێشبینییەکی تایبەت.

Francis P. Sempa

لە جەنگی جیهانی دووەمدا، سەرنووسەری کاروباری دەرەوە داوای لە بیرمەندی گەورەی جیۆپۆلەتیکی بەریتانی سێر هالفۆرد ماکیندەر کرد کە جیهانبینی جیهانی خۆی نوێ بکاتەوە، کە تا ڕادەیەکی زۆر لە دوو بەرهەمدا خرابووە ڕوو: وتارەکەی لە ساڵی ١٩٠٤دا بەناوی “The Geographical Pivot of History” و کتێبەکەی لە ساڵی ١٩١٩ ئایدیاڵ و واقیعی دیموکراتیک. ماکیندەر کە ئەوکات تەمەنی ٨٢ ساڵ بوو، بە “جیهانی دەوری و بردنەوەی ئاشتی” وەڵامی دایەوە، کە لە ژمارەی تەمموزی ١٩٤٣ی گۆڤاری کاروباری دەرەوەدا دەرکەوت و دوا قسەی بڵاوکراوەی خۆی سەبارەت بە هاوسەنگیی هێزی جیهانی پێکدەهێنێت.

زۆرجار زانایانی ماکیندەر و چەمکە جیۆپۆلیتیکەکانی گرنگی “جیهانی دەوری و بردنەوەی ئاشتی” پشتگوێ دەخەن یان کەمی دەکەنەوە. لەو بابەتەدا ماکیندەر نەک هەر چەمکی هارتلاندی خۆی نوێکردەوە، بەڵکو تایبەتمەندییە جوگرافییەکانی دیکەی دەستنیشانکرد، لەوانە زەریای هێمن و هیندی و زەوییە مۆنسۆنەکانی هیندستان و چین، کە پێشبینی دەکرد ڕۆڵێکی گرنگیان هەبێت لە هاوسەنگیی هێزی جیهانی داهاتوودا.

ماکیندەر لە هەردوو ساڵانی ١٩٠٤ و ١٩١٩دا ناوەکی ناوەندی باکووری زەوییە ئۆراسیاکانی وەک “ناوچەی چەقۆ” یان “دڵ”ی جیهان دەستنیشان کرد کە دەسەڵاتێکی گەورەی چەکدار و ڕێکخراو یان هاوپەیمانی زلهێزەکان دەتوانێت لێیەوە داوای هەژموونی جیهانی بکات. لە هەردوو بەرهەمەکەدا، ئەو شەپۆلە یەک لە دوای یەکەکانی فشارە کۆچەرییەکانی گێڕایەوە کە لە هارتلاندەوە دژی ناوچە نیشتەجێبووەکانی ئەوروپا و ئاسیا سەریان هەڵدا. هۆشداریدا لەوەی کە تەکنەلۆژیا و دابەشکردنی ڕێژەیی دانیشتووان ڕەنگە هێزێکی وشکانی بەرهەمبهێنێت کە بنکەکەی لە هارتلاند بێت کە بتوانێت کۆنترۆڵی سیاسی کاریگەری لەسەر کەناراوەکانی ئۆراسیا بەدەستبهێنێت و هێزی دەریایی لە زلهێزە دەریاییەکانی بەریتانیا و ئەمریکا باڵاتر دروست بکات.

لە ساڵی ١٩٠٤دا ماکیندەر نووسیویەتی کە “سەرپێچیکردنی هاوسەنگی هێز لە بەرژەوەندی دەوڵەتی وەرچەرخان، کە لە ئەنجامدا فراوانبوونی بەسەر زەوییە پەراوێزییەکانی یۆرۆ-ئاسیادا، ڕێگە بە بەکارهێنانی سەرچاوەی کیشوەری فراوان دەدات بۆ بنیاتنانی بەلەمەکان، و ئیمپراتۆریەتەکە لە جیهان ئەو کاتە لە چاودا دەبوو”. هۆشداریدا لەوەی کە ئەگەر ئەڵمانیا هاوپەیمانی ڕووسیا بێت یان چین هاوپەیمانی ژاپۆن بکات، لەوانەیە ئەمە ڕووبدات.

لە ساڵی ١٩١٩دا ماکیندەر نووسیویەتی ئەگەر ئەڵمانیا ڕووسیا و فەرەنسای داگیرکردبا “ئەو دەسەڵاتی دەریایی خۆی لەسەر بنکەیەکی فراوانتر لە هەموو بنکەیەک لە مێژوودا دامەزراند، و لە ڕاستیدا لەسەر فراوانترین بنکەیەکی مومکین.” پاشان هۆشداریدا، “ئایا نابێت هێشتا حساب بۆ ئەگەری ئەوە نەکەین کە بەشێکی زۆری کیشوەری گەورە ڕۆژێک لە ڕۆژان لە ژێر یەک زەبروزەنگدا یەکبگرن، و ڕەنگە هێزێکی دەریایی نەدۆڕاو لەسەری بنیات بنرێت؟”

وەک چۆن ماکیندەر نووسیبووی “جیهانی دەوری و بردنەوەی ئاشتی”، ئەڵمانیا و ڕووسیا خەباتێکی گەورەیان بۆ کۆنترۆڵکردنی هارتلاند ئەنجامدا. سەرەتای ئەم بابەتە بە ڕوونکردنەوەی ئەوەی کرد کە بیرۆکەی هارتلاند لە ئەنجامی دوو ڕووداوەوە هاتووە: جەنگی بۆر لە باشووری ئەفریقا و جەنگی ڕووسیا و ژاپۆن. ئەو ئاماژەی بەو جیاوازییە کرد کە بەریتانیا لە شەش هەزار میل لە زەریاکەدا شەڕی دژی بۆرەکان و شەڕی ڕووسیا لە دژی ژاپۆن لە مەودایەکی بەراوردکاری لەسەر وشکانیدا پێشکەشی کرد. ئەمەش پێشنیاری بۆ کرد “جیاوازییەکی هاوتەریب لە نێوان ڤاسکۆ دی گاما کە لە گەشتەکەیدا بۆ هیندستان، لە نزیک کۆتایی سەدەی پانزەهەمدا، بە دەوری کەیپی هیوای باشدا دەدا، و سواربوونی یەرماک، قەزاکی، لە سەرووی سوارەکانییەوە، بەسەریدا زنجیرە چیای ئۆرال لە سەرەتای سەدەی شانزەهەمدا بۆ ناو سیبیریا.” ئەمەش لە بەرامبەردا بە گوتەی ماکیندەر وای لێکرد پێداچوونەوە بە هێرشە کۆچەرییەکانی هۆزەکانی ستێپدا بکات بۆ سەر گەلانی ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هیندستان و چین و پێشنیاری ئەگەری هەوڵدان بۆ پەیوەستکردنی ڕووداوە مێژووییەکان لەگەڵ بارودۆخی جوگرافی لە یەکێک لە… هەوڵدان بۆ تێگەیشتن لە کاریگەرییەکانی جوگرافیا لەسەر مێژوو و ڕووداوە هاوچەرخەکان و داهاتوو.

ماکیندەر بڕیاری خۆی دەربڕی کە چەمکی ئەو لەبارەی هارتلاند “ئەمڕۆ کاریگەرتر و بەسوودترە لەوەی کە یان بیست یان چل ساڵ لەمەوبەر بوو.” لە ڕووی جوگرافییەوە، هارتلاند هاوتای خاکی یەکێتی سۆڤیەت بوو، بە کەمکردنەوەی زەوی ڕۆژهەڵاتی ڕووباری لینا. ئەو نووسیویەتی ئەگەر یەکێتی سۆڤیەت شکست بە ئەڵمانیا بهێنێت، “دەبێت وەک گەورەترین هێزی وشکانی لەسەر گۆی زەوی ڕیزبەندی بکات”، و “[f] یان یەکەم جار لە مێژوودا” هارتلاند “بە گارنیۆنێک کە هەم لە ژمارەدا بەس بێت و هەم لە ڕووی… کواڵیتی.”

دووەم تایبەتمەندییەکی گەورەی جوگرافی کە ماکیندەر بە گرنگییەکی نزیکەی یەکسان بە هارتلاند زانی، زەریای میدلاند بوو، کە بە “باکوری ئەتڵەسی و دەریا و حەوزی ڕووبارەکانی وابەستەی خۆی” وەسفی کرد. پێکهاتبوو لە سەری پردێک لە ئەوروپای ڕۆژئاوا، “فڕۆکەخانەیەکی چەقۆدار لە بەریتانیا” و ئەمریکا و کەنەدا. ئەمە پێشبینییەکی سەرنجڕاکێشی هاوپەیمانی باکووری ئەتڵەسی بوو کە دوای شەش ساڵ دروست بوو.

پاشان ماکیندەر باسی ” پشتێنەیەکی بیابان و بیابان”ی کرد کە بریتین لە بیابانەکانی سەحرا، عەرەبی، تبت و مەنگۆلیا، لینالاند لە سیبیریا، ئەلاسکا، بەشێک لە کەنەدا و ” پشتێنەی ژێر وشکی ئەمریکا”. ماکیندەر نووسیویەتی لە دەرەوەی ئەو پشتێنە، “ئۆقیانوسی گەورە (ئاسیای هێمن، هیندی و باشووری ئەتڵەسی) و ئەو

زەویانەی کە ئاویان بۆی دەڕژێت (ئاس

زەوییە وەرزییەکەی ئیاتیک، ئوسترالیا، ئەمریکای باشوور و ئەفریقا لە باشووری سەحرا).”

دوا تایبەتمەندی جوگرافی ئەو “زەوییە وەرزییەکانی هیندستان و چین” بوو. ئەو ئەم ناوچەیەی بە هەڵگرتنی “هەزار ملیۆن کەس لە شارستانیەتی ڕۆژهەڵاتی کۆن” وەسف کرد کە “گەشە دەکات بۆ ئاوەدانی” و هاوسەنگی لە ناوچە جوگرافییە گەورەکانی ماوەتەوە. نووسیویەتی: “گۆی زەوییەکی هاوسەنگ لە مرۆڤەکان”. “وە بەختەوەر، چونکە هاوسەنگ و بەم شێوەیە ئازادە.”

دوای ساڵێک لە بڵاوبوونەوەی ئەو بابەتە لە ڕۆژنامەی کاروباری دەرەوە، ماکیندەر مەدالیای چارڵز پی. لە ٣١ی ئازاری ١٩٤٤ لە باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە بەریتانیا پێشکەشی کرا. جۆن وینانت باڵیۆزی ئەمریکا ستایشی ماکیندەری کرد و وتی: “یەکەم کەس کە جوگرافیای بە تەواوی وەک یارمەتیدەرێک بۆ کاری دەوڵەت وەرگرتووە.

فرانسیس پی سێمپا نووسەری کتێبی جیۆپۆلیتیک: لە جەنگی ساردەوە تا سەدەی بیست و یەکەم (کتێبی مامەڵە) و ڕۆڵی جیهانی ئەمریکا: وتار و پێداچوونەوە لەسەر ئاسایشی نیشتمانی، جیۆپۆلیتیک و جەنگ (چاپخانەی زانکۆی ئەمریکا). هەروەها بەشدارە لە کتێبی دابەزینی دانیشتووان و دووبارە دروستکردنەوەی سیاسەتی دەسەڵاتی گەورە (کتێبی پۆتۆماک). لەسەر بابەتەکانی مێژوویی و سیاسەتی دەرەوە بۆ چارەگی هێزی هاوبەش، دیپلۆماسی ئەمریکی، کتێبی زانکۆ، پێداچوونەوەی کتێبی کلارمۆنت، دیپلۆماتی، پێداچوونەوەی ستراتیژی، واشنتۆن تایمز و بڵاوکراوەکانی دیکە نووسیویەتی. پارێزەرە، مامۆستای یاریدەدەری زانستە سیاسییەکانە لە زانکۆی ویلکس، و سەرنووسەری بەشداربووە لە دیپلۆماسی ئەمریکی.

سەرچاوە

https://thediplomat.com/2015/03/halford-mackinders-last-view-of-the-round-world/