خۆبەزلزانیی و خواستی هەژموونگەرایی ئێران

شێرکۆ کرمانج و سەردار عەزیز

ئێران، لە مێژوودا بە وڵاتی فارس یان پێرژیا ناسراوە، بە پێچەوانەی دەوڵەتانی دیکەی دراوسێیەوە، مێژوویەکی دوور و درێژ و بەهێزی دەوڵەتداری و ناوەندگەرایی سەربەخۆی هەیە. بۆ چەندین سەدە خاکی چەندین ئیمپراتۆر بووە لەژێر ناوی جیاوازدا. بۆ ماوەی ١٢٠٠ ساڵ، فارسەکان دەسەڵاتیان بەسەر ناوچەیەکدا هەبوو کە لە دەریای ڕەشەوە درێژ دەبووەوە تا کەنداوی فارس و لە کەنارەکانی دەریای ناوەڕاستەوە تا بەشەکانی باکووری هیندستان و ئاسیای ناوەڕاست. بە درێژایی مێژوو، دەوڵەتی فارس پەیوەندی بازرگانی و ئابوری و سیاسی دروست کردووە و زۆرجاریش شەڕی لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتەکانی دەوروبەری لە ڕابردوودا کردووە. قەڵەمڕەویەکانی فارس لە ناوەندی باشوری ڕۆژئاوای ئێرانی ئێستا و چیاکانی زاگرۆس بووە. لە زێدی خۆیانەوە، فارسەکان شانشینە جۆراوجۆرەکانی میزۆپۆتامیایان بەزاندوە و داگیریان کردووە و حوکمڕانیان کردوون، واتە لەو شوێنەی کە ئێستا بە عێراق ناسراوە. ئەم مێژووە هەوڵی ئێرانییەکانی دوێنێ و ئەمڕۆی بەدوای باڵادەستیدا لێکەوتۆتەوە. لە ڕاستیدا، زاڵیی و باڵادەستی، نۆرمی ئێران بووە بە درێژایی مێژووە دوور و درێژەکەی.

ئێرانییەکان پێگەی خۆیان لە سەرووی پێگەی هەموو دراوسێکانیانەوە دادەنێن. ڕاست بێت یان هەڵە، ئەم خۆبەزلزانییەی ئێرانییەکان وای کردووە کە خۆیان وەک یەکەمی نێوان یەکسانەکان (primus inter pares) لە ناوچەکەدا ببینن. لەوانەیە ئەمە هۆکاری پشت سەختییەکانی هاوسەنگکردنی ئایدۆلۆجیا و پراگماتیزم بێت لە دروستکردنی بڕیارەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئێراندا. ئەم هەڵوێست و هەڵسوکەوتە قوڵایی لە مێژووی فارسەکاندا هەیە، کە بۆ سەدەی شەشەمی پێش زایین دەگەڕێتەوە، ئەوکاتەی یەکەم دەوڵەتی فارس (پێرژیا) لەدایک بوو، کە لە دیدگای ئێرانییەکان تا ئێستاش هەر بەردەوامە.

ئەم تێگەشتنانە، ئەفسانە بن یان ڕاستیی، دوا شای ئێران “محەمەد ڕەزا شا”ش لێی دەرباز نەبوو، کە خەونی بە زیندووکردنەوەی ئێرانە گەورەکەی ڕابردوو دەبینی، ئەویش بە گۆڕینی ئێرانی ئێستا بۆ ئیمپراتۆرییەتێکی بەهێز کە ڕۆژێک لە ڕۆژان دەسەڵاتدار بوو. شرۆڤەکردنی گوتارە سیاسی و مێژووی و کۆمەڵایەتییەکانی ئێران و پاڵنەر و هەوڵە سیاسییەکانی ئەمڕۆی ئێران ئەو هاوبەشە لە دیدی ئەمڕۆ و دوێنێی ئێران پشتڕاست دەکاتەوە. شا پێی وابوو “تەنها لە ژێر باڵادەستی ئێراندا، ناوچەکە دەتوانێت گەشەبکات و دەرئاسایەک بۆ شەڕ و خوێنڕشتن بدۆزرێتەوە”. لەسەروبەندی مردنی، شا گوتبووی کە ئێران “تاکە نەتەوەیە توانای پاراستنی ئاشتی و سەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە”. لە زهنییەتی ئێرانییەکاندا، وڵاتەکەیان هەژموونێکی سروشتی هەبووە لە کەنداوی فارسدا؛ لاوازی دراوسێکانی ئێران ئەوانی بێبەشکرد لە وەرگرتنی ئەو شانازییە بەشێوەیەکی یاسایی. غوڵامڕەزا ئەفخەمی، ڕاوێژکاری پێشووی شا ڕاشکاوانە ئەم تێگەیشتنە دەردەبڕێت و دەڵێت: “کەس ناتوانێت هاوتای دەسەڵاتی ئێران، کولتووری ئێران، یان مێژووی ئێران بێت”.

بە درێژایی مێژوو ئەم پاشخانە سەرچاوەی خواستی ئیمپریالییانەیە لە نێو ئێرانییەکاندا. هەروەها ئەو باوەڕەی کە نەخشەی ئەسڵی و مێژوویی قەڵمڕەویەکەیان زۆر فراوانترە لەوەی ئێستا و بواری کاریگەرییان کاتیخۆی لە سنووری چینەوە بۆ جەزیرەی عەرەبی درێژ دەبۆوە کەچی ئێستا زۆر بەرتەسکتر بۆتەوە، ئەوەش بۆتە مایەی دروستبوونی هەستی نائەمنی و ناسەقامگیری. ئەو قەڵەمڕەوییەی کە ئێران خۆی تێدا دەبینێتەوە، بە گوتەی کێمپ و هەرکاڤ “چوار گۆشەیەکی بەرفراوانە” کە ئەوروپا و ڕووسیا و ئەفریقا لەگەڵ دەریای ناوەراست و بیابانی سەحارادا بەیەکەوە دەبەستێتەوە لەگەڵ دەریای ڕەش و قەوقاز و دەریای خەزەر و بەرزە-بیابانەکانی  ئاسیای ناوەڕاست لە باکوور لەگەڵ هیندۆکوش و نیمچە کیشوەری هیندستان لە ڕۆژهەڵات و زەریای هیندی لە باشور. ڕۆبێرت کاپلان چاک ڕوونی دەکاتەوە، کە دەڵێت “نە وەک چین یان ڕووسیا، ئەم چوارگۆشەیە [رۆژهەڵاتی ناوەڕاست] یەک دەوڵەتی بەرین و فراوان نییە؛  وەک نیمچە کیشوەری هیندیش  یەک دەوڵەت سەرسەختانە زاڵ نییە بەسەر ئەوانی دیکەدا، کە لانیکەم ڕواڵەتیش بێت یەکگرتووییەکی پێوە دیاربێت. هاوکات، وەک ئەوروپاش نییە کە لە کۆمەڵێک دەوڵەت پێکهاتبێت و لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتییەکی تۆکمە ڕێکخراو بن (وەک، ناتۆ و یەکێتیی ئەوروپا). بەپێچەوانەوەی ئەمانە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کارێکتەرێکی ناڕێک و سەرلێشێواوی هەیە کە لە کۆمەڵێک شانشین و سەڵتەنەت و تیۆکراسی و دیموکراسی و ئۆتۆکراتی-عەسکەرتار پێکهاتووە کە سنوورە هاوبەشەکانیان وەک چەقۆیەکی ناجێگیر لە لاشەیەکدا دەردەکەون.”

لەم ناوچە شلۆق و ناجێگیرەدا، کێشەی ئەمنی و تەماحی مەزن لەگەڵ یەکدیدا تێکەڵ دەبن و بەریەک دەکەون. لەکاتێکدا ئەگەری بردنەوە هەیە، مەترسی لەدەستدانیش هەیە ئەم دۆخە بە درێژایی مێژوو، بەتایبەتی لە دوو دەیەی ڕابردوودا، سیاسەتی ئێرانیی نەخش کردووە. کۆتاییهاتنی شەڕی سارد کاریگەریی لە ئاسایشی نەتەوەیی ئێران دانا و ئێرانییەکان هەستیان بەوە کرد کە بارودۆخیان باشتر بووە.

ئەمەش لە زۆر ڕووەوە دەرکەوت، بۆ نموونە، چیتر یەكێتیی سۆڤیەت وەک هێزێکی جیهانی گەورە لەو دەوروبەرە بوونی نەما، هاوکات بوونی ژمارەیەک وڵاتی بچووک و مامناوەند کە ئێران دەتوانێت کاریگەرییان لەسەر بکات و سوود لە ناکۆکییەکانیان وەربگرێت و کراوە بێت بۆ ناسنامەی نوێ، لەوانە دینیی و کەلتوریی و مەزهەبیی لە پێکهێنانی سیاسەتی هەرێمایەتییدا. بۆ ئێران نەخشێکی نوێ لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست هاتەگۆڕێ. لەوێوە وانەی ئەوە فێر بوو کە چۆن مامەڵە لەگەڵ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بکات، بە دڵنیاییەوە لەگەڵ ڕەچاوکردنی جیاوازییەکاندا. ئەگەر ئاسیای ناوەڕاست باخچەی پشتەوەی ڕووسیا بێت، ئەوا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هی ئەمەریکییەکانە. بێگومان لێکۆڵینەوە بەراوردکارییەکان لە پەیوەندییەکانی ئێران لەگەڵ ئاسیای ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، زۆر لایەنی خواستی هەرێمایەتی ئێران و وێنەی دیکەمان بۆ ڕۆشن دەکاتەوە.

هەر لە سەرەتاوە دوای ڕووخانی سۆڤیەت، ئێران هیچ هەوڵێکی دوانەخست بۆ سەپاندنی خۆی بەسەر گۆڕەپانی ناوچەکە لە ناوەڕاستی ئاسیادا. مرۆڤ دەتوانێت هەمان شێواز، تەنانەت بەهێزتر، بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش ببینێت، ئەویش بەهۆی تێکەڵەیەک لە لاوازیی دەسەڵاتدارانی ناوچەکە و گرنگی ناوچەکە بۆ ئێران. لە پاڵ دۆخی بونیادی ئێران و ناوچەکە، ڕەهەندێکی کەلتووریش لە دیاردەکانی گۆشەگیریی ستراتیجی ئێراندا هەیە، ئەویش ڕەهەندە کەلتوورییەکە کە هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ خۆبەزلزانی ئێران، ئەمەش لە هەستی ئێرانسەنتریزمەوە دەردەکەوێت، کە دەتوانرێت بە یورۆسەنتەریزم بەراورد بکرێت.

بە تێگەیشتن لە ڕەفتاری ئێران دەتوانین پێشبینی هەوڵەکانی بۆ دامەزراندنی ناوەندێک کە چەقی لەسەر ئێران بەستبێت و چەندین ناوچەی پەراوێز و نیمچە-پەراوێز لە جیهانی ئیسلامیدا لەخۆبگرێت، بکەین. لەم دابەشبوونەدا، ململانێ و کێشە ئەمنییەکان لە ئەولەویاتی هەوڵەکانی ئێرانن، کە ئاژاوە لە ناوچە پەراوێز و نیمچە-پەراوێزەکاندا بەکاربهێنرێت بۆ گەیشتن بە ئاسایش لە “ناوەند”دا، واتە لەناو ئێران. بە دەربڕینێکی دیکە، ئاسایشی ناوەوە و سنوورەکانی ئێران بە هۆی ڕۆڵ و بوونی ئێران لە ناوچە پەراوێز و نیمچە-پەراوێزەکانەوە دیاری دەکرێت. ئەوە ئاسایشی “ناوەند”ە کە بەشێوەیەکی بەرچاو ڕوونی دەکاتەوە کە چۆن ئێران سەیری تێچوونە مرۆیی و ئابووریەکانی بوونی سەربازی دەرەکی دەکات، کە ئێران بە ناوەندی ئاسایشی نەتەوەیی خۆی دادەنێت. لە ٢٩ کانوونی دووەمی ٢٠١٤، لەکاتی پرسەی ژەنەراڵ حەمید تەقاوی، فەرماندەی سوپای پاسداران، عەلی شەمخانی سکرتێری ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانیی ئێران ڕایگەیاند کە “تەقاوی [بۆیە] گیانی خۆی بەختکردووە بۆ ئەوەی ئێمە لە تاران [ئەوە] نەکەین. ئەگەر [لایەنگرانی تەقاوی] لە سامەڕا گیانیان بەخت نەکردبا، ئێمە لە سیستان، ئازەربایجان، شیراز و ئەسفەهان گیانمان پێشکەش دەکرد”. لە ١٩٨٠ وە ڕادیۆی تاران بانگەشەی ئەوە دەکات کە پێویستە هەوڵبدەین شۆڕشەکەمان هەناردەی جیهان بکەین. پێویستە ئەو بیرۆکەیە وەلانێین کە شۆڕشەکەمان هەناردە نەکەین، چونکە ئیسلام بە شێوەی جیا سەیری وڵاتە ئیسلامییە جیاوازەکان ناکات و پشتیوانی هەموو گەلانی ستەملێکراوی جیهانە. لەلایەکی دیکەوە، هەموو زلهێزەکان بۆ لەناوبردنی ئێمە هەستاونەتە سەرپێ. ئەگەر ئێمە لە قاوغێکی داخراودا بمێنینەوە، بە دڵنیاییەوە ڕووبەڕووی شکست دەبینەوە.

دەیان ساڵە ئێران هێزێکی هەرێمایەتیی بووە وەک هەر بکەرێکی دیکەی هەرێمایەتیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بەڵام لەسەرکارلادانی دوو ڕژێمی سوننەگەرا، تاڵیبان لە ئەفغانستان لە ٢٠٠١ دا و سەددام حوسێنی عێراق لە ٢٠٠٣ دا، وەک دەرئەنجامێکی “شەڕی دژەتیرۆر”، ئێرانی کردە بکەر و یاریزانێکی سەرەکی لە ناوچەکەدا. لە ڕاستیدا، جەنگی ئەمەریکا دژ بە تیرۆر دوو وڵاتی ژێردەسەڵاتی حوکمی سوننەکانی وێران کرد کە بۆ چەندین ساڵ ئێرانیان لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواوە سنووردار کردبوو. بە واتایەکی دیکە، ئێران سوودمەندی سەرەکی کردەوەکانی ئەمەریکا بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پاش ١١ ی سێپتەمبەر. سەرەڕای ئەوەش، هەڕەشە بەردەوامەکانی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ و جۆرج بوش دژی ئێران پاڵیان بە ڕژێمی ئێرانەوە نا کە بەتوندی دەست بە پەرەپێدانی پیشەسازی سەربازیی ناخۆیی بدات. ئێران ئێستا بەرهەمهێنەر و هەناردەکاری چەکە. بەسەرکەوتوویی مووشەکی بالستیکی دوور مەودای بەرهەمهێناوە و تاقیکردۆەتەوە. ئێران تانکی شەڕ و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان (درۆن) و ژێردەریایی و بەلەمی هێرشبەر دروستدەکات.

ئەو مەترسییەی کە داعش بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی دروستی کرد، ئێرانی کردە هاوپەیمانی نافەرمی بۆ هاوپەیمانیی جیهانی دژ بە داعش کە لە ئەیلولی ٢٠١٤ پێکهێنرا. ئەمەش پێگەی ئێرانی لە ناوچەکە و دەرەوە بەهێزتر کرد. جگە لەوە،  ئێران کاردەکات لەسەر بنیاتنانی توانا ناوخۆییەکانی لەگەڵ پەرەپێدانی ئابورییەک کە بنەمای لەسەر زانیاری و تەکنۆلۆجیا دانابێت، هاوکات لە هەوڵی باشترکردنی بەرهەمهێنانی پیشەسازی دایە لەگەڵ توانای کێبڕکێی تەکنەلۆژی. ئەمانە هەمووی هەنگاوی پێشکەوتوو و یەکلاکەرەوە بوون لە بەهێزکردن و تۆکمەکردنی پێگە و هەڵوێستی نێودەوڵەتی و ناوچەیی ئێران. ئەمەش وایکرد ئێران هێندەی دیکە پرۆژە هەژمونگەراییەکەی خۆی بباتەپێش، کە لەگەڵ خواستی کورد بۆ سەربەخۆیی بەریەککەوتن.

لە بەشی داهاتوودا باس لەو بەریەککەوتنە دەکەین.

تێببینی:

بۆ سەرچاوەکان دەبێت تەماشای بابەتی “هەژموونگەرایی ئێران و ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان” لە ژمارە ٨، تەموزی ٢٠٢٣، گۆڤاری ئێرانناسی بکەن.