ژمارە (١) لە زمانی کوردیدا

مەروان حامی

ڕەگ و ڕیشەی زمانەوانی ئێرانی و میتانیا

ژمارە “١” لە زمانی کوردیدا لە پیتی “یک” و ” . ک” ( ) ، حدک ) لە ڕەگە زمانەوانییە قووڵەکانی ڕەسەنایەتی دەگەڕێتەوە بۆ زمانی مایتانی.
ئەم ژمارەیە هاوکاتە لەگەڵ ڕەگی سەرەتایی پرۆتۆ-هیندۆ-ئێرانی “*H áykas”، کە لە سانسکریتدا ڕەنگدانەوەی هەیە بە ” Éka/ai رتکا”.
وە لەم شێوەیەوە سانسکریت پەرەی بە پێکهاتەی ئەکرۆباتیکی ” ēk” دا بۆ ژمارە یەکەم (ماکێنزی، 1986، پ. 30).
ئەم شێوازە ئەکرۆباتیکییە ” ēk” بە شێوەی “انتک” گواستراوەتەوە بۆ کوردی، ڕەنگدانەوەی بەردەوامیی ڕەگە زمانەوانییە کۆنەکانی ئەکرۆباتیکییە لە کوردیدا لە سەدەی 3ەمی زایینییەوە.
لە پارالێڵدا لەگەڵ ئەوەشدا وشەی “یک” لە زمانی کوردیدا هەڵگەڕاوەتەوە، دەبێتە هۆی جیاوازی فۆنەتیکی ژمارەی تاک.
جگە لە هاوتاکردنی ژمارە “١” لە کوردیدا لەگەڵ ڕەگە هیندۆ-ئێرانییە کۆنەکاندا، پەیوەندییەکی نزیک لە نێوان ئەم ژمارەیە و پێکهاتەی میتانی “aika°” i. ژمارە “یەک” هەیە، ئەمە وتەیەکە کە میتانییەکان لە هەمان ئەو ناوچانە ژیاون کە ئێستا کوردەکان و بە ئەنقەست. زمانی کوردی کاریگەری لەسەر زمانی باوباپیرانی هەبووە
پێکھاتەی میتانی “aika°” پەیوەندی دەکات بە پێکھاتەی سانسکریتی ” Éka/aitka” و لەگەڵ دواتریش لە “ek”ی کوردی کە جەخت دەکاتەوە لە پەیوەندی بەھێزی نێوان ئەم پێکھاتەیە (Mart ínez/De Vaan, 2014, p. ٦٦)
لە ڕووی ئەرکیۆلۆجییەوە زمانی میتانی پێش زوترین بەڵگە هیندییەکان دەخات، وەک بەڵگەنامە مێژووییەکان ئاماژەی پێدەکەن کە لە عادەتە باوەکانی میتانییەکان لە کاتی پێشبڕکێی ئەسپدا فریکوێنسی دەستەواژەی “aika-wartanna” واتە “یەک بازنە” یان “یەک ڕۆڵ” (مالۆری/ئادەمس، 1997، پ. ٣٩٩)
ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە دواتری “-کا” /ک(ک)ا-” لە زمانی میتانیدا وەک ئامرازێکی بچووک بەکارهاتووە وەک لە “a štaka” بە مانای “کچ” یان “ژنێکی گەنج” (لە وشەی میتانی a šte”woman”)
و “ta îakka” بە مانای “پیاوی گەنج” دێت (لە وشەی مایتانی تا “e “پیاو”) ، جگە لەوەش ئەم بڕگەیە زیاد کراوە بۆ کۆتایی ناوی ئاڵای مایتانی وەک لە ئاککااناککا ناوی ئاڵای مایتانی هاتووە (بەراورد بە ناوی ئاڵا بەناوبانگەکانی ناو کوردەکان Xanî ta Xanê ta Xanikê ئاماژە بۆ (Fournet/Bomhard, 2010, p. 33) ئەم سکوێنسە بچووکە زۆر لە سکوێنسی “کا” دەچێت لە زمانی کوردیدا، کە بۆ پێکهێنانی دۆخی وەسفکردن بەکاردەهێنرێت.
لە کوردیدا مەرجەکانی وەک hêdîka,z ûz ûka (z ûka), dizîka,hi şka بە ڕستە وەسف دەکەن، بە ڕەچاوکردنی ئەوەی کە ئەم مەرجانە لە ئەساسدا لە ئەدجێکتڤەوە وەرگیراوە. هەلومەرجەکە hêdîka (بەڕووناکی) لە هەڵومەرجەکە هەڵقوڵاوە، وە هەلومەرجەکە z ûz ûka (بە خێرایی) لە ز zz ûka (z û) و هەروەها نۆرەی تۆیە.
کورد کە دەڵێ: (Sîpan bi dizîka çûye bajêr)، شەرتە دێزیکا وەسفی ڕۆشتن بە پاکی بۆ شار ڕوون دەکاتەوە.
هەروەها لە میتانیدا، ژمارەی ئەیکا وەسفی ژمارەی جارەکان دەکات وەک لە میتانی ئەیکا-وارتانا.
هەروەها ئەگەری ئەوە هەیە کە مینیاتۆری میتانی گوازرابێتەوە بۆ زمانە هیندۆئەوروپییەکانی دیکە.
لە زمانە هیندۆئەوروپاییەکاندا، کەمینەیەکی دواتر هەیە کە سانسکریتیەکە وەک ئەم نمونانە دەردەکەوێت: marya-k á-“پیاوێکی گەنج” و kum āra-k á-“کوڕی بچووک” پوترا-k á -“کوڕی بچووک” هەروەها لە یۆنانی (بەراوردی ” μ κα -:meirax کچێک، پیاوێکی گەنج” و μει”:mirakion کوڕێکی بچووک”).
ئەم هاوئاهەنگییە نزیکانەی ژمارە (١)ی کوردی لەپاڵ هاوشێوەکانی کەمینەکاندا لەگەڵ ڕەگی زمانی میتانی ڕەنگدانەوەی قوڵایی و تێکەڵبوونی چەمکە ژمارەییەکانە لە کەلتووری کوردیدا کە بە درێژایی سەدەکان بە پارێزراوی ماوەتەوە.
ناوبانگەکان

• فۆرنێت، ئارناود/ بۆمهارد، ئاڵان ئاڕ. (2010): کەرەستەکانی ئیندۆ ئەوروپی لە هوریان پارکی دۆڤ، چارلیستۆن
• ماکێنزی، د. ن. (1986) : وشەسازی پەهلاڤی (قوتابخانەی ئۆرێنتاڵ & خوێندنی ئەفریقا) لەندەن: زانکۆی ئۆکسفۆرد پرێس؛ نیویۆرک؛ تۆرۆنتۆ
• مالۆری، جەی. پ. /ئادەمز، د. ق. (1997): ئینسکلۆپیدیای کەلتوری ئیندۆ ئەوروپی. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا: بڵاوکەرەوەکانی فیتزرۆی ئازیزبۆرن
• مارتێنێز، جاڤیێر/ دی ڤان، میشیێل (2014): ناساندنی ئاڤێستان. بریل نڤ، لیدن، هۆڵەندا
  وێنەکە : تێکستی سیکۆلی بۆردێکی قوڕە بۆ ڕاهێنانی ئەسپی کارت، سەدەی 14ی بی سی بەرلین