دوبارەنەکردنەوەی هەڵەی باشوور

عارف قوربانی

باشوور و رۆژئاواى کوردستان، دوو ئەزموونى تازەن لە مێژووی گەلى کورد دا، دوو نیمچە کیانى حوکمڕانى و خۆبەڕێوەبەریى سەربەخۆى کوردین کە نە دەوڵەتى سەربەخۆن و نە بەڕێوەبەرێتییەکى وابەستە و پاشکۆن بە ناوەندى دەسەڵاتى دەوڵەتى نەتەوەى سەردەستەوە، ئەمە لە مێژووی گەلى کوردستاندا ئەزموونێکى هاوشێوەى نەبووە. هەردووکیان زادەى هەلومەرجێکى هەرێمایەتى و نێودەوڵەتین. یەکەمیان، هەرێمى کوردستان لە دەیەى کۆتایى سەدەى بیستەمدا بەهۆى ئەو گۆڕانکارییانەى لە جەنگى کەنداو کەوتەوە، بە پشتیوانیى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى لەسەر بەشێکى جوگرافیاى باشوورى کوردستان وەک دیفاکتۆیەک دامەزرا. دووەمیش بەهۆى لێکەوتەکانى بەهارى عەرەبى لە دەیەى یەکەمى سەدەى بیست و یەک، بە پشتیوانیی کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى لەسەر بەشێکى جوگرافیاى رۆژئاواى کوردستان دروست بوو.

لەدواى رووخانى دەوڵەتى مادەوە جگە لە هەندێ میرنشین و ئیمارەتى کوردى، کورد دەرفەتى دیکەى خۆبەڕێوەبەرى بۆ نەڕەخساوە کە بۆ ماوەیەکى درێژ و لە سنوورێکى بەرفراوانى جوگرافیاکەى، حوکمڕانیی خۆى بکات. میرنشین و ئیمارەتەکانیش پاشکۆ و وابەستەى راستەوخۆى هەردوو دەسەڵاتى عوسمانى و سەفەوییەکان بوون. لە باشترین حاڵەتیشدا ئەگەر لە قۆناخێکدا توانیبێتیان خۆیان لە پاشکۆیەتى قوتار بکەن، وەک ئەوەى شێخ رەزا دەیڵێت، (لەبیرم دێ سولەیمانى کە دارولمولکى بابان بوو، نە مەحکومى عەجەم نە سوخرەکێشى ئالى عوسمان بوو)، بەڵام بەڕێوەبەرێتییەکى ناوچەیى بوون، هەل و دەرفەتى ئەوەیان نەبووە ببنە کیانێکى سەربەخۆ لە کوردستان، بەڵام ئەم دوو ئەزموونە تازەیەى باشوور و رۆژئاواى کوردستان، هەردووکیان بنەماى ئەوەیان تێدابوو کە ئەگەر پێکەوە بوونایە یان بە جیا جیا، ئەم دەرفەتانەى بۆیان رەخساوە بیکەن بە قۆناخێکى راگوزەر بۆ پەڕینەوە بەرەو دەوڵەتى کوردستان. گەرچى لە رووی مێژوویى و لە رووى جوگرافیا و قەبارەى دانیشتووان و قەوارەى سیاسی و دامەزراوەیى دەوڵەتیشەوە، ئەزموونەکەى باشوور لەپێش رۆژئاواى کوردستانەوە بوو، بەڵام هەم لە رابردوودا دەرفەتى زۆرى لەدەستدا و هەم بۆ داهاتووش شانسى کەمتر بووەتەوە وەک لەو دەرفەتانەى لەبەردەم رۆژئاواى کوردستاندا کراونەتەوە.
سەربارى هاوشێوەبوونى هەردوو ئەزموونەکە، بەڵام لەزۆر رووەوە جیاوازن، یاخود دەکرێت بڵێین جیاواز ئیدارەى ئەو بارودۆخەیان داوە کە بۆ هەردوو بەشەکە رەخساون. جیاواز ئیدارەدانەکەش، شانس و دەرفەتى جیاوازیان بۆ دروست دەکات. هەرێمى کوردستان وەک قەوارەیەک لە ئاستى ناوخۆیى عێراق و هەرێمایەتى و نێودەوڵەتیشدا دانیپێدا نراوە. مامەڵەى فەرمى و راستەوخۆى لەگەڵ دەکرێت. رۆژئاواى کوردستان وەک حاڵەتى ئەمرى واقیع بەهۆى بارودۆخى ناوخۆیى سووریاوە، لەسەر جوگرافیایەکى دیاریکراو، چەسپیوە، بەڵام نە لە ئاستى ناوخۆیى و هەرێمایەتى و نە لە ئاستى نێودەوڵەتى، وەک کیانێکى دانپێدانراو مامەڵەى لەگەڵ ناکرێت، بەڵام شانسى سەرکەوتنى رۆژئاواى کوردستان زیاترە وەک لە باشوورى کوردستان. باشوورى کوردستان لە کەوتنى رژێمەکەى سەدامدا دەرفەتى ئەوەى هەبوو، رێگەى سەربەخۆیى بگرێتەبەر، بەڵام تەسلیمبوونەوەى هەڵبژارد. لە حوکمڕانیی کوردستانیشدا لە ناوچەیەکى بە دیکتاتۆر دەورەدراو، شانسى ئەوەى هەبوو بە پێشکەشکردنى مۆدێلێکى جیاوازى حوکمڕانى، وێنایەکى جیاوازتر بخاتە پێشچاوى جیهان، بەڵام لەمەشدا سەرکەوتوو نەبوو.

رۆژئاواى کوردستان، سەربارى ئەو گۆشەگیرییەى بۆیان دروستکراوە، لە پێشکەشکردنى نموونەیەکى جیاوازى حوکمڕانیدا، توانیویانە مۆدێلێکى جیاوازتر لە حوکمڕانانى ناوچەکەى دەوروبەریان بخەنەپێش چاوى جیهان. لە جۆرى مامەڵەکردنیان لەگەڵ پێکهاتە ئایینى و ئیتنیکە جیاوازەکان، بەشداریپێکردنیان لە بەڕێوەبردن و هاوبەشى سیاسى، سەرکەوتووبوون. لە رووی ئیدارەدانى کەرتى وزە و داهات و دارایى، هیچ خاڵێکى سلبیان لەسەر تۆمارنەکراوە. پێچەوانەى هەرێمى کوردستان کە لەپێش چاوى ناوەندە میدیایى و جیهانیەکاندا ناو و ناوبانگێکى خراپى بۆ دروستبووە لە گەندەڵى، نادادپەروەری و بەرتەسککردنەوەى ئازادی، کورد دەڵێت (مەیموون خۆى لەخۆى نەبوو، ئاوەڵەشى دەرکرد). باشوورى کوردستانیش بەو ناوبانگە خراپەیەوە ئێستا خەریکە ناویشی دەچێتە ریزى وڵاتێکى وەک ئەفغانستانەوە بۆ ترانزێتى مادەى هۆشبەر.

هاتنى داعشیش سەربارى ئەو هەموو قوربانییەى شنگال و هێزى پێشمەرگە، دەرفەتێکى دیکەى بۆ باشوور رەخساند تا وەک وێناى گەلێکى پاڵەوان دەرکەوێت و دەرگەکانى جیهانى زیاتر بە روودا بکاتەوە. لە واقیعیشدا بە خوێنى ئەو هەزاران قوربانییە و بە تێکۆشان و گیانفیدایى پێشمەرگە، توانى ئەفسانەى داعش تێکبشکێنێت.

بەڵام ئەمە نەبووە وێنە حەقیقییەکەى باشوورى کوردستان، بەهۆى رەفتارى هەندێ بەرپرسى خائین و گەندەڵ و چاوچنۆکەوە، راپۆرتى دەزگە هەواڵگری و میدیاییەکان پڕکران لە قسەوباسى قاچاخچێتى نەوت و بازرگانیکردن لەگەڵ داعش و تەنانەت گوترا ئەو چەکانەى هاوپەیمانەکانیش دەیاندا بەهێزى پێشمەرگە، هەندێکى فرۆشرانەوە بە داعش. هەروەها هاتنى داعش ئەو دەرگایەشى بۆ باشوور کردەوە کە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتى چەک و کەرەستەی پێشکەوتووی سەربازى ببەخشێت بە هێزى پێشمەرگە، مەشق و راهێنان و پڕچەککردنى بگرێتە ئەستۆ، تاوەکو هەرێمى کوردستان ببێتە خاوەن هێزێکى چەکدارى ئەوتۆ کە توانى رووبەڕووبوونەوەى هەر هەڕەشە و مەترسییەکى هەبێت بێتە سەر کوردستان. تاکە مەرجیشیان ئەوەبوو کە هەرێم پابەندبێت بەوەى یەک هێزى چەکدارى نیشتیمانی هەبێت، بەڵام لەمەشدا نەک سەرکەوتوو نەبوون و نەتواندرا هێزى پێشمەرگە یەکبخرێتەوە، بەڵکو وێناکە لە هێزى دوو حیزبیشەوە گۆڕاوە بۆ هێزى سەر بە کارەکتەرە سیاسییەکان.

بەڵام وێناکە بۆ رۆژئاواى کوردستان بە جۆرێکى دیکەیە، لەوێ هیچ بەرپرسێکى قاچاخچى چاوچنۆک نەبووە هۆکارى بەخەساردانى خوێن و رەنجى شەڕڤانەکان. کچ و کوڕە گیانبەخشەکانى رۆژئاوا بوونە وێناى ئەفسانەى کورد، بوون بە داستان، وەک چیرۆکى نەبەزین و خۆڕاگری، ئێستا لە سینەماکانى ئەوروپا و ئەمریکا، لە دەیان فیلمى سینەماییدا وەک سیمبولى داعش بەزێن بەفراوانى پەخش دەکرێن. لەوەشدا نموونەیەکى سەرکەوتوو بوون کە رێگەیان نەدا دوو هێزى چەکدار دروستبێت، تەنانەت ئەو هۆز و عەشیرەتە عەرەبى و تورکمانانەشى لە ناوچەکانى ژێر دەسەڵاتى رۆژئاواى کوردستان بوون و دژ بە تیرۆر چەکدار کرابوون، هەموویان خراونەتە ژێر یەک فەرمانڕەوایەتیی هێزى چەکدارەوە و هاوپەیمانەکان و لە سەرووى هەموویانەوە ئەمریکا ئەرکى راهێنان و پڕچەککردنى گرتوونەتە ئەستۆ.

رەنگدانەوەى ئەم جیاوازییانە بوونە دەرفەتى سەرکەوتنێکى گەورە بۆ رۆژئاواى کوردستان. ئێستا جیهان بۆ داهاتووى کورد خەون و ئومێدیان لەسەر رۆژئاوایە نەک باشوور، کە نەدەبوو هاوکێشەکە بەم جۆرە بووایە. بە کورتى و بە کوردى، رۆژئاواى کوردستان تائێستا باشیان هێناوە، هاوتەریب لەگەڵ ئەوەى لەسەر ئەرزى واقیع بەدەستیان هێناوە، لەسەر ئاستى نێودەوڵەتیش توانیویانە چاوى سەرنجەکان بۆ خۆیان راکێشن. لە جوگرافیایەکدا کە هاوکێشەکەى مەحکومە بە ناکۆکى و ململانێى رووسیا، ئەمریکا، ئێران، سووریا، تورکیا و پەکەکە. لەناو جوگرافیاکەشدا چەندین گرووپى چەکدار و سیاسى جیا جیا و ئایین و ئیتنیکى جیاواز، بەجۆرێک مامەڵەیان لەگەڵ ئەو واقیعەدا کردووە کە بووە بە خاڵى بەهێز بۆ پەسندکردنى کورد وەک دیفاکتۆ لە ناوچەکە. ئەوەى دەمێنێتەوە پلانى رۆژئاواى کوردستانە بۆ دواى ئەسەد، کە ئێستا بەهۆى هێرش و پەلامارەکانى گرووپەکانى سەر بە دەستەی تەحریر شام، گرتنى شارەکانى (حەلەب و حەما) و نزیکبوونەوە لە شام، خەریکە خۆرى حوکمڕانیی بنەماڵەى ئەسەد کە زیاتر لە نیو سەدەیە دیکتاتۆرانە حوکمى سووریا دەکەن، ئاوادەبێت.

گرنگە کورد لە رۆژئاواى کوردستان هەڵەکانى باشوورى کوردستان دووبارە نەکاتەوە، بەتایبەتى و بەدیاریکراوى لە خۆکردنە قوربانی یەکپارچەیى خاکى سووریا و بەستنەوەى خەونى کورد بە ناوەندەوە. لە باشوورى کوردستان، چارەنووسى کورد کرایە قوربانیی یەکپارچەیی خاکى عێراق. نابێت لە رۆژئاواى کوردستانیش بە پاساو و بیانووى برایەتیی کورد و عەرەب و برایەتیی گەلانەوە، دەرفەتى کورد مردار بکرێتەوە. کورد براى کەسیتر نییە، دەبێت براى خۆى بێت. دەبێت پلانێکى روون و راشکاو و ئازایانەیان هەبێت بۆ دروستکردنى دەوڵەتێکى سەربەخۆ بۆ کوردستان لەسەر ئەو جوگرافیایەى دەتوانن حوکمى تێدا بکەن.