دوو وتار لەسەر مانا و ئایینی میترا

هێرش قادری

وتاری یەکم

١- دابەشکردنی گشتی مێژووی کورد لەسەر بنەمای مانای میترا (گرێبەست/پەردیس)

رزگاری سیاسی کورد بەبێ «خودئاگایی/خۆناسینی مێژوویی» بەردەست ناکەوێت، و بۆ ئەمەش پێویستە بە ماناسازی و مێژووی کورد بپەرژێینەوە. ماناسازی مێژووی کورد تەنها لە چوارچێوەی پێشکەشکردنی تیۆرییەکی گشتی لەبارەی مێژووەوە دەکرێت. بەڵام ئێستا ئامێرە ماناییەکان بۆ دووبارە بنیادنانی مێژووی کورد بە شێوەی تیۆرییەکی گشتی لەبەردەستماندا نییە، یان بە لایەنی کەمەوە من (نووسەر) ئەو توانای زانستییەم نییە. زۆر کەناری تاریکی مێژووی کورد و کردار و وەڵامدانەوەی نەتەوە دراوسێکان لەگەڵیدا هەیە کە تا دەستکەوتنی زانیاری زیاتر، پێشکەشکردنی هەر تیۆرییەک لە ئاستی گریمانەیەکدا دەمێنێتەوە. دابەشکردنەکەی کە ئێمە بۆ سەردەمەکانی کۆن، ناوەڕاست، و هاوچەرخ پێشکەش کردووە، لەگەڵ دابەشکردنی گشتی مێژوو یەکدەگرێتەوە، نە مێژووی کوردی! بۆ دابەشکردنی مێژووی کورد، دەتوانین بە چوار سەردەم دابەشی بکەین:

سەردەمی یەکەم (میترای گرێبەست/پەردیس): ئەم سەردەمە لە مادەکانەوە تا گەئوماتە و فەرەوەرتیش دەگرێتەوە، کە تیۆری و کردار یەک وەک یەکن. واتە، جووڵانەوە کوردیەکان هەم لۆژیکی کرداری کوردی لەگەڵ تایبەتمەندیە باسکراوەکانەوە هەیە، هەم خودئاگاییەکی کلاسیکی قەومی (نە خودئاگایی نەتەوەیی و ناسیۆنالیستی مۆدێرن). مادەکان بە جیاوازی خۆیان لە قەومەکانی دیکە ئاگادار بوون و خۆیان وەک قەومێکی جیاواز بە نیشانە و زمانی دیاریکراو دەناساند، لە هەمان کاتدا خاوەنی تایبەتمەندی داواکاری ناسنامە بوون وەک ئازادی (زیندەیی و سیاسی)، دادپەروەری یەکسانی، دیموکراسی رێککەوتن، کەلتووری ئەرۆتیک، و هتد. ئەم یەکگرتوویی تیۆری و کردار تا سەردەمی گەئوماتە و فەرەوەرتیش بەردەوامە، کە هەم میترا/گرێبەست (نەفی قەیومە سیاسی و رێککەوتنی ناوەکی) و هەم میترا/پەردیس (زەمین‌بوون و کەلتووری ئەرۆتیک) لە خۆ دەگرێت.

سەردەمی دووەم (میترا/پەردیس): ئەم سەردەمە لەگەڵ مەزدەک دەست پێدەکات و لەگەڵ خورمەدینەکان کۆتایی دێت. لۆژیکی کرداری کورد لەگەڵ تایبەتمەندیە باسکراوەکان بەردەوامە، بەڵام خودئاگایی قەومی یان لە یەک شکاوە، یان بە هۆی نەبوونی سەرچاوەی بێ‌لایەن و لەناوچوونی سەرچاوەکان، زانیارییەکمان لەبارەیەوە نییە. ئەرکی مێژوونووس ئەوەیە کە ئەوەی لەم جووڵانەوانەدا بوونیەکی دەرەکی هەبووە، ناوەکی و خودئاگا بکات. مێژوونووس تەنها تەماشاکەر نییە، بەڵکو دەبێت ئەوەی لە مێژوودا روویداوە لە مێشکیدا دووبارە بنیات بنێتەوە و ئەوەی بە شێوەی ناخودئاگا و غەریزی بووە، لە چوارچێوەی ماناکاندا خودئاگا و ناوەکی بکات. لەم سەردەمدا، کوردەکان جیاوازی خۆیان لە چوارچێوەی ماناکانی چینایەتی و شەڕی سمبۆلیکی ماناکانی گشتی نیشان دەدەن، و خودئاگایی قەومی جێگەی خۆی بە داواکاری جیاوازی غەریزی و سمبۆلیک داوە. میترا/پەردیس بنەمایەکی دیاریکراوی جووڵانەوەی مەزدەک، خورمەدین، و خورمەدینەکانە. لە مەزدەکدا میترا/گرێبەست هێشتا ماوە، بەڵام لە خورمەدینەکاندا پەردیس لە پێشەوەیە و میترا/گرێبەست لە ئاستێکی لەبیرچوونەوەدایە، بێ‌ئاگا لەوەی کە میترا/پەردیس لە چوارچێوەی میترا/گرێبەستدا مانایەکی هەیە.

سەردەمی سێیەم (میترا-زرتشت): دوای خورمەدینەکان، سەردەمی سێیەمی مێژووی کورد دەست پێدەکات کە دەتوانرێت بە “سەردەمی داڕووخان” ناوی ببرێت. ئەم سەردەمە تا دەستپێکی ناسیۆنالیزمی مۆدێرن دەگرێتەوە. تا ئەو شوێنەی لە مێژوو سوودمان وەرگرتووە، لۆژیکی کرداری کورد لەگەڵ تایبەتمەندیە باسکراوەکان بەرەو لەبیرچوونەوە چووە، جووڵانەوە کوردیەکان لە چوارچێوەی دین و عیرفاندا دەردەکەون، و هیچ زانیاری لە خودئاگایی قەومی/ناسنامە نەتەوەیی نییە کە جیاوازی خۆیان بە بەیانی ئایینی و قەبیلەیی نیشان بدەن. لەم سەردەمدا، کرداری سیاسی کورد لەگەڵ بیرکردنەوەی ئێرانی/ئیسلامی تێکەڵاوە، و سمبۆلە کوردیەکان وەک میترای عیرفانیکراو لە زاویەی دیدی ئێرانی/عیرفانیەوە شرۆڤە دەکرێن. سوژەی سەرەکی مێژوونووسی سەردەمی داڕووخانی کوردی، عیرفان و عیرفانیبوونی میترایە کە هێشتا لەگەڵیدا دەژین و لە وەڵامی ئەم پرسیارەین کە بۆچی ناسیۆنالیزمی مۆدێرنی کورد لە دڵی تەکیەکانەوە زایە؟ ئەگەر سوژەی سەرەکی مێژوونووسی سەردەمی یەکەم میترا/گرێبەست لەگەڵ تایبەتمەندیەکانی و لەگەڵ مادەکان بە شێوەی قەومی بێت، و سوژەی سەرەکی سەردەمی دووەم میترا/پەردیس بەبێ قەومیەتی ماد بێت، سوژەی سەرەکی سەردەمی سێیەم، داڕووخان (میترای ئێرانی/عیرفانیکراو) و گوزەر لە حەماسە و تراژیدیەوە بۆ عیرفان و نەبوونی کردارە. لەم سەردەمدا، نە خودئاگایی قەومی ماد هەیە و نە میترای سەرەتایی پەیمان/پەردیس. خودئاگایی قەومی و جیاوازی لەگەڵ کەسانی دیکە لە بیر کراوە و لە چوارچێوەی دین یان کەمایەتی ئایینیدا دەردەکەوێت. کوردەکان جیاوازی خۆیان نە بە شێوەی خودئاگا، بەڵکو بە شێوەی غەریزی و سمبۆلی نیشان دەدەن. لەم سەردەمدا، نە تەنها خودئاگایی قەومی نییە، بەڵکو تایبەتمەندیەکانی لۆژیکی کرداری کوردیش لە چوارچێوەی عیرفان و دینی تێکەڵاوە یان هەندێک جار بە تەواوی لە بیر کراوە. گرنگی یاخیبوونی خرمەدینەکان لەوەدایە کە کرداری تراژیکی کوردی جێگەی خۆی بە عیرفان/تەسلیمی داوە، و ناسیۆنالیزمی کوردی کە لە عیرفانەوە زایە، پارادۆکسێکی لە ناو خۆیدا هەیە: یاخیبوونی تراژیک و لە هەمان کاتدا تەسلیم/عیرفان. یاخیبووان بە کردار لە حاڵی یاخیبوونن، بەڵام بە تیۆری تەسلیمی هەر ئەو ناسنامه گشتییەن کە لە دوای تێکشکاندنیەتی، واتە بە کردار لە دوای شکاندنی هەر ئەو گشتییەن (بۆ نموونە گشتیەتی ئێران) کە بە تیۆری گیرۆدەی بوون.

سەردەمی چوارەم (میترای گرێبەستەی پێچەوانە و جیا لە پەردیس): لەم سەردەمدا، ناسیۆنالیزمی مۆدێرن سەرهەڵدەدات کە من بە “زیندووکردنەوەی کوردایەتی ناتەواو” یان “شێوەی بێ‌ناوەرۆکی ناسیۆنالیزم” ناوی دەبەم. شێوەی کوردایەتی کە خودئاگایی قەومی لە خۆ دەگرێت، زیندوو دەبێتەوە، بەڵام ناوەرۆکی کوردایەتی، کە لۆژیکی کرداری کوردییە، بە شێوەی غەریزی تەنها پاشماوە/رسوباتێکی لێ ماوەتەوە یان هەندێک جار بە تەواوی لە ناو دەچێت. بە هۆی خودئاگایی سیاسی، میترا/گرێبەست بە شێوەی ناخودئاگا، بەڵام پێچەوانە، ئامادەییەکی نادیارە. بەڵام میترا/پەردیس لە کرداری سیاسی جیا بووەتەوە و لە شیعری فۆلکلۆریک و ئەدەبیاتدا جێگەی کردووە. تەضادێک/دژایەتیێک لە نێوان جووڵانەوە سیاسیە کوردیەکان و ناسنامەی میترایی دروست بووە. لە لایەک، میترا/گرێبەست پێچەوانە بووە و لە جێگای رێککەوتن لەگەڵ حزبە کوردیەکان، دەستی رێککەوتن بەرەو کەسانی دیکە درێژ کراوە و لە هەمان کاتدا داوای دوژمنایەتی لەگەڵ خودیەکان دەکات. لە لایەکی دیکە، میترا/پەردیس لە سیاسەت جیا بووەتەوە و بە شیعر و ئەدەبیاتەوە پەیوەست بووە. بۆ نووسینی مێژووی هاوچەرخی کوردی و تێگەیشتن لە میترایەکی یەکگرتوو (گرێبەست/پەردیس)، دەبێت “رۆحی پەردیسی فۆلکلۆریک” و “رۆحی پەیمانی سیاسەت” لە پەیوەندییەکی دیالەکتیکی شی بکەینەوە تا سنتزێکی لەگەڵ خودئاگایی قەومیدا تێکەڵ بکەین و کۆتایی بە جیاوازی کەلتوور (میترا/پەردیس) لە سیاسەت (میترا/گرێبەست) بهێنین.

بەداخاوە، ناسیۆنالیزمی مۆدێرن کوردی، بەس قوربانیدان بۆ داواکاری ناسنامەی کوردی لە داڕووخان، وەکوو ئەکتی کورایەتی مانا ئەدات. ناسیۆنالیزمی مۆدێرنی کوردی، کە وەرگێڕانەی ناسیۆنالیزمی هاوردەی نەتەوە دراوسێکانە، “شێرێکی بێ‌یاڵ و دم”ە کە بە داسەپاندنی ماناکانی ئەنتزاعی رۆژئاوایی، بەبێ سەرنجدان بە واقیعە ناوچەییەکان، لۆژیکی کرداری کورد و ژیانی مێژوویی کوردی تەفسیر کردووە. به لەبیرکردنی لەسەر جیاوازی مێژووی کورد، کێشەی کورد وەک نەتەوەکانی دیکە دەبینێت کە لە چوارچێوەی ماناکانی ئەنتزاعی و ئەخلاقی وەک مافی دیاریکردنی چارەنووس/مافی مرۆڤ و بە دەست‌هێنانی ماف دەبینێتەوە. ناسیۆنالیزمی “نەتەوەی بێ‌دەوڵەت” کە لە ژێر ستەمدایە، ناتوانێت ناسیۆنالیزمی مافی بێت کە لە چوارچێوەی مافی دیاریکردنی چارەنووس، مظلوم‌نمایەتی ئەخلاقی، یان بەشداری و هاووڵاتیبوون دەرببڕێت. ناسیۆنالیزم تەنها شێوەیە، و ناوەرۆکەکە دەبێت لە مێژووی جیاواز و هۆکارەکانی سەرهەڵدانی نەتەوەی کورد وەربگیرێت. بەڵام باسکردنی رووداوەکان و مێژووی بێ‌مێژووی عەشایرەکان و بێ‌سەرنجی بە مێژووی جیاوازی نەتەوەی کورد، بووەتە هۆی کەوتنەوەی ئاگایی مێژوونووسی کوردی لە “چاڵی ویل”. بۆیە، داواکاری ناسنامەی کوردەکان لە داهاتوودا، لەگەڵ پاراستنی خودئاگایی قەومی و جەختکردن لەسەر تایبەتمەندیە نەتەوەییەکان وەک زمان، خاک، و سەربەخۆیی، دەبێت تایبەتمەندیەکانی مێژووی ناسنامەی کوردەکانیش زیندوو بێتەوە تا جارێکی دیکە تیۆری و کردار بە یەکگرتوویی بناغەی رۆڵ‌گێڕی مێژووی کوردەکان بن.

ناسیۆنالیزم شێوەی کوردایەتییە، و میترا (پەردیس/گرێبەست) ناوەرۆکەکەیەتی.

سوژەی سەرەکی مێژوونووسی کوردی، میترا (گرێبەست/پەردیس)ە. سمبۆلە کوردیەکانی دیکە (جلوبەرگ، ئەلفوبێ، و هتد) لە ئاستی سمبۆل و نیشانەدا دەمێننەوە. لە سەردەمی کۆندا، میترا، گرێبەست و پەردیس، واتە سیاسەت و کەلتوور، پێکەوە بوون. سیاسەت لەسەر بنەمای گرێبەستی کۆمەڵایەتی و زەمینی بوو، و هیچ جیاوازی لە نێوان خودا/تاک و دەوڵەت/کۆمەڵگەدا نەبوو. لە سەردەمی ناوەڕاستدا، خودا/دەوڵەت لە تاک جیا بووەوە و بەرەو ئاسمان چووە [هیرارشی کراوە]، و پەردیس بەرەو فۆلکلۆریک و ماڵی ناوەکی پاشەکشەی کرد کە لە شیعرەکانی شاعیرەکاندا دەیبینین.

میترای عیرفانیکراوی ئێرانی جێگەی میترای مادی گرت، و کوردستان، کە شوێنی میترا بوو، بووە شوێنی عیرفانی لامەکان [بێسەر و بن]. لە سەردەمی هاوچەرخدا، بە سوپاسی ناسیۆنالیزم، خودا/دەوڵەت، واتە میترا/گرێبەست، بە شێوەیەکی پێچەوانە بۆ زەمین گەڕایەوە، واتە بە هەڵە، دوژمنایەتی لەگەڵ “خودیەکان” و دۆستی و رێککەوتن لەگەڵ “کەسانی دیکە” جێگەی دوژمنایەتی لەگەڵ “کەسانی دیکە” و دۆستی و رێککەوتن لەگەڵ “خودیەکان”ی گرتەوە، و پەردیس هێشتا لە ماڵی ناوەکی فۆلکلۆریکدا سنووردار ماوەتەوە، و جیاوازی سیاسەت/خودا لەگەڵ بەهەشت/پەردیسیش هەر بەردەوامە.

وتاری دووەم

٢- ئایینی کۆمەڵایەتی میترایزم و ئایینی پلەبەندی (هیرارشی) زەردەشتی

زەردەشت نەزمی ئیلاهی «ئاشە»ی دامەزراند، نەزمی سیاسی یەکسانی و رێککەوتنی میترای گۆڕی بۆ نەزمی پلەبەندی(هیرارشی) و مافی ئیلاهی، و پەردیسی زەمینی مادەکانی کرد بە فەردەوسی ئاسمانی. زەردەشت، کە لە ئەفسانە دینیەکانی نێواندووەکان کاریگەری لێ وەرگرتبوو، یەکێک لە یەکەمین کەسایەتیە مێژووییەکان بوو کە بە شێوەیەکی رێکخراو و کاریگەر بنەما ئەخلاقی و میتافیزیکیەکان و فەرمانە ئاسمانیەکانی بۆ دامەزراندنی نەزمی زەمینی پێشکەش کرد. جیهانی وەک گۆڕەپانێکی شەڕی نێوان هێزەکانی خێر و شەر دیت، کە دەربڕینی ئاسمانی ئەمە شەڕی ئاهورا و ئەهرمەنە. دۆکترینی زەردەشت هەوڵی دامەزراندنی نەزمی زەمینی لەسەر بنەمای نەزمی ئیلاهی «ئاشە» دەدا. لەوانەیە نەزمی ئیلاهی و میتافیزیکی ئەو، ئامێرێک بووبێت بۆ دامەزراندنی نەزمی پلەبەندی سیاسی و دینی. گرنگ نییە نیەتی کەسی زەردەشت چی بووە،

چونکە مێژوو بە نیەتی کەسی و بنەماگەراییەوە کار ناکات. ئێستا کە لە زاویەی عەقڵی سیاسیەوە بە دۆکترینی زەردەشت دەڕوانین، ئەنجامەکە هەر یەکە: نەزمی ئیلاهی و میتافیزیکی زەردەشت ئامێرێک بوو بۆ دامەزراندن و شەرعیەتدان بە نەزمی پلەبەندی سیاسی و دینی زرتشت و هەخامەنشیەکان. شاەنشاەیەتی هەخامەنشیەکان، لەسەر بنەمای دۆکترینی زەردەشت، نەزمی شاەنشاەیەتی خۆیان وەک نەزمی ئیلاهی و سەرۆکایەتی «ئاشەی ئاهورایی» دەزانی، و دژبەرەکانیان -یاخیبووان و نەتەوە دژبەرەکان- بە درۆزن و ئەهرمەن ناو دەبرد. بە واتایەکی دیکە، عەقڵانیەتی ئێرانی/زرتشتی (ئاهورا، ئاشە، دین، و هتد) ئامێر یان دووبارە بەرهەمهێنەری نەزمی سیاسی پارسیەکان بوو.

لە دینی زەردەشتدا، بنەمای نەزمی زەمینی درێژەی نەزمی کیهانییە. «لە سەردەمی گێژبوونی ئەهرمەن، هەرمزەد دوو جیهان دائەفرێنێت: جیهانی مینوی و جیهانی مادی، کە یەکتری تەواو دەکەن. لە جیهانی مینویدا، هەرمزەد و شەش ئەمشاسپەند -وەهومەن (ئەردیبهشت-راستی)، شەهریوەر، سپەندارمەذ (عەقڵی پیرۆز)، خوراد (کەماڵی رزگاری)، و موراد (هەتاهەتایی)- هەن کە هاوتاکانی زەمینی ئەوان شەش ئافریدەی مادین: ئاسمان، ئاو، زەمین، گیاکان، گا، و گیومەرث، لەگەڵ ئاگر کە لە هەر شەش ئافریدەی مادیدا بڵاوەتەوە. هاوتای زەمینی هەرمزەد مرۆڤە (شا یان فەرەی ئیزەدی)، بەهمەن بە چوارپێیان، ئەردیبهشت بە ئاگر، سپەندارمەذ بە زەمین، خوراد بە ئاو، موراد بە گیاکان، و شەهریوەر بە فلز کە جنسی ئاسمانە. ئەم دوو جیهانە بە یەکەوە پەیوەستن و بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەهرمەن دروست کراون» (بەندەش، بە نەقڵ لە زنەر، هەمان: ٣٦).

شاەنشا، وەک هاوتای زەمینی ئاهورا، سەرپەرشتیاری تەواوی کاروبارەکانە، کە بەبێ خواست و ئیرادەی ئەو، گەردوونی زەمین و ئاسمان تێکدەچێت، و وشکەساڵی و درۆ بڵاو دەبێتەوە. دژبەرانی شاەنشا، دژبەرانی ئاهورامزدا و دینی پاکی زەردەشتن. لە دینی زەردەشتدا، وەک مەسیحیەتدا: «تێکچوونی مەشی و مەشیانە بە دەستی دیوەکان، تەنها بە دینی بەهی زرتشت چارە دەبێت و بەند دەکرێت» (فەرەخدان، بە نەقڵ لە زنەر، هەمان: ٧٦).

«بنەمای دینی بەهی، گەورەمەندی سروشتی ئێرانیەکانە، مادەکەی مامناوەندی، جەوهەرەکەی نەزم، و هاوکارەکەی شاەنشایەتییە. فەرەی مرۆیی خۆی لە هاوسەنگی لەگەڵ شاەنشایەتیدا، کە هاوکار و هاوسەری دینە، پەرە پێدەدات» (دینکرد، چاپ مادەن، لاپەڕە ٢٠١-٢٠٢). «بە هۆی ئەم دووانە (یەکگرتوویی دین و دەوڵەت)، هەموو خەڵک ئەرکەکانی خۆیان جێبەجێ دەکەن، جیهان رەونق دەگرێت، ئەهرمەن تێکدەشکێت، و رزگاری لەوەوەیە کە پلەکان (دامەزراوەکان) و پەرستنی هەرمزەد زیاد دەکات و فەزیلەتەکان بڵاو دەبنەوە» (دینکرد، چاپ مادەن، لاپەڕە ٢٠٣). مزدیسنا دینی بەهی بە درەختێک دەچوێنێت کە لقەکانی فەرمان و نەهی و کرداری نیکن، و چوار لقەکەی چوار پلەی کۆمەڵگەن، و لە سەرەوەی هەموویاندا شاەنشا وەستاوە. ئەمە ئێمە بەرەو لایەنێکی دیکەی دینی بەهی دەبات. تەواوترین نموونەی فەلسەفەی دینی زەردەشتی (قادری)، پەیڕەوی دین لە دەوڵەتە. دین و دەوڵەت بە یەکەوە پەیوەستن، و نیشانە و تاجی هەردووکیان شاەنشایە. شاەی ئێرانی هەم پارێزەری دادپەروەری و نەزمە، هەم دین و راستییە» (زنەر، هەمان: ٨٨).

«بە یەکگرتوویی دین و دەوڵەت لە کەسێکی یەکجاردا، “فەرشگەرد” روو دەدات، و دیوەکان، کە هەموو هەوڵیان بۆ جیاوازی ئەم دووانەیە، لە بەرامبەر ئەم یەکگرتوویی و هێزەدا بەرگە ناگرن. بۆ نموونە، ئەگەر جم دینی بەهی قبووڵ کردبایە یان زەردەشت شاەنشایەتی، هەزارەی دوایین دەگەیشت» (دینکرد، چاپ مادەن، لاپەڕە ٢٠٩). «ناپدیدبوونی دینی زرتشتی دوای ئیسلام، کۆتایی یەکبوونی دین و دەوڵەت بوو کە بۆ مێشکی زرتشتی، یەکێک بەبێ ئەوی دیکە نەدەما. لەگەڵ لەناوچوونی شاەی گەورە، دینیش ناپدید بوو، و چاوەڕوانی هاتنی سۆشیانت بۆ یەکگرتوویی دووبارەی ئەم دووانە کرا» (زنەر، هەمان: ٨٦). ئەم نەزمی پلەبەندی و دینی کە لە نەزمی کیهانیەوە وەرگیراوە، بەراورد بکە لەگەڵ نەزمی مادی/میترایی کە لەسەر بنەمای یەکسانی، رێککەوتن، و نەزمی ئاسۆیی دامەزرابوو.